İbadət və dini ayinlər: Azərbaycan qanunvericiliyindəki məhdudiyyətlər

müəllif: Emin Hüseynov

1. Giriş

İbadət və dini ayinləri icra etmək hüququ Azərbaycan Respublikasının ümumi konstitusion  çərçivəsi daxilində qorunur. [1] Müfəssəl olaraq isə milli qanunvericilik bu azadlığı və onun praktiki tətbiqini müxtəlif normativ hüquqi aktlarla tənzimləyir.[2] Konstitusiya eyni zamanda dini dövlətdən ayırır və bütün dinlərin qanun qarşısında bərabər olduğunu və insan ləyaqətini alçaldan və humanizm prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini cərəyanların) yayılmasını və təbliğ edilməsini qadağan edir.[3]

Nəzəri cəhətdən Konstitusiya ilə əhatə olunmasına və bir sıra konstitusiya müddəaları ilə tanınmasına baxmayaraq, son zamanlar Azərbaycanda insan hüquqları ilə bağlı vəziyyətin pisləşməsi dini azadlıqların vəziyyətinə də mənfi təsir göstərmişdir. Konstitusiya müddəalarına, o cümlədən təsdiq edilmiş beynəlxalq konvensiyalardan irəli gələn öhdəliklərə baxmayaraq, qanuni tənzimləmə və onun özbaşına tətbiqi dini hüquq və azadlıqları yox saymışdır.

Sərt və məhdudlaşdırıcı milli qanunvericilik, qeyri-demokratik və azad olmayan seçkilər yolu ilə əldə edilən və demək olar ki bütün yerlərə nəzarət edilən parlament tərəfindən vətəndaş cəmiyyəti ilə hansısa bir məsləhətləşmə olmadan qəbul edildi. Əlavə olaraq, müstəqil məhkəmə sisteminin olmaması səbəbindən konstitusiya normalarına və hüquq prinsiplərinə uyğunluğa məhkəmə nəzarəti də mövcud deyildir. Dini etiqad azadlığına qarşı ziddiyyətlər və ya müdaxilələr baş verərsə, məhkəmələr bütün hallarda din azadlığının həyata keçirilməsinə mənfi təsir göstərir. Dini etiqad azadlığına dair məhdudlaşdırıcı qanunvericilik, habelə hökumətin sərt inzibati praktikaları bir sıra beynəlxalq insan hüquqları təşkilatları tərəfindən yaxından izlənildi və hökuməti beynəlxalq insan hüquqları müqavilələrindəki öhdəliklərinə əməl etməyə çağırdılar.

ABŞ-ın Beynəlxalq Dini Azadlıq Komissiyası, 2020 İllik Hesabatında (Azərbaycan və Rus dillərində də mövcuddur) ABŞ Dövlət Departamentinin davamlı və sistematik dini azadlıq pozuntularına görə Azərbaycanı Xüsusi İzləmə Siyahısına (SWL) daxil etməsini tövsiyə etmişdir. Hesabatda daha sonra "Azərbaycanda din azalığı problemli qanunvericilik, xüsusilə də hökumətin yenidən baxmağa çox az maraq göstərdiyi "Dini Etiqad Azadlığı haqqında" 2009-cu il Qanunu tərəfindən ciddi şəkildə əngəllənmiş vəziyyətdə qalır" deyilir.[4]

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi (AİHM), 2021-ci ilin yanvar,[5] fevral [6] və iyun [7] aylarında çıxardığı iki ayrı qərarda hökumət, beş nəfərin Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına əsasən həddindən artıq uzun məhkəmə həbsinə (beş ilə 10 ay arasında) məruz qoyaraq dini azadlıq hüquqlarını pozmuş və təzminat ödəməsini müəyyən etmişdir. Sentyabr ayında AİHM hökumətin bir çox müsəlman şəxsin və Yehovanın Şahidlərinin üzvlərin evlərində ibadət etmək və ya dini təhsil üçün görüşmək hüquqlarını pozduğunu qəbul etdi. [8]

AİHM işlərinə əlavə olaraq, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) İnsan Hüquqları Komitəsi də (HRC) Azərbaycanın din və etiqad azadlıqları sahəsində insan hüquqlarını pozduğunu aşkar etmişdir. - 26 aprel tarixli yeni bir qərarında HRC- rejimin 2013-cü ilin sentyabr ayında Zakatala rayonunun şimalındakı Əliabaddakı altı Yehovanın Şahidinin hüquqlarını pozduğunu müəyyən etmişdir. Altı nəfər zorla polis bölməsinə aparılan, dini ədəbiyyatı ələ keçirildikdən sonra cərimələnən (və ya bir halda rəsmi xəbərdarlıq edilən) polis basqını qurbanları olmuşdur. [9]

İbadət və dini ayinləri icra etmək hüququ ilə bağlı artan məhdudlaşdırıcı tənzimləmələr səbəbindən təkrarlanan beynəlxalq reaksiyalara baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti dini fəaliyyətini məhdudlaşdıran və ölkədə dini azadlıqların əhatə dairəsini artan dərəcədə daraldan repressiv hüquqi çərçivələr qəbul etməyə davam edir. 4 may 2021-ci ildə Azərbaycan Parlamenti “Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanuna bir sıra məhdudlaşdırıcı dəyişikliklər qəbul etdi. Yeni düzəlişlərin arasında, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin bütün qeyri-islam dini liderlərinin təyinatını təsdiqləməsi üçün səlahiyyət tanıdığını görmək mümkündür.  Yalnız Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin müsəlman din xadimlərinin təsdiq etməyə icazə verilsə də, onlar Dövlət Komitəsi rəsmilərinin iştirakı ilə hər beş ildən bir yenidən attestasiyadan keçməlidirlər.

“Dini Etiqad Azadlığı” haqqında Qanununda edilən dəyişikliklərə görə, dini icmalar, məscidlər və İslami ziyarətgahlar dövlət tərəfindən idarə olunan bir Müsəlman İdarəsi tərəfindən təyin olunmuş bir lider olmadıqda bağlanacaq. Qeyri-İslam icmalarının bir dini mərkəz (qərargah) təsis etməsinə və dövlət qeydiyyatı üçün müraciət etməsinə icazə veriləcək, lakin bunun üçün ən azı beş fərqli şəhər və ya bölgədə ən azı beş qeydiyyatdan keçmiş dini icma olmalıdır. Əksər qeyri-islami icmalar buna nail olmaq üçün mübarizə apararlar.[10] "Dini mərkəzi" olmayan qeyri-islam icmaların ruhanilərə dini ad və ya dərəcə verməsinə icazə verilməyəcək və xarici vətəndaşların dini lider olmasına, dini təhsil müəssisələri yaradılmasına və ya tərəfdarlarının xaricdəki ziyarətgahlara və dini yerlərə ziyarətlərini təşkil etməyə icazə üçün müraciət etməlidirlər. Açıq havada kütləvi dini tədbirlərə daha sərt məhdudiyyətlər qoyulub.[11]

 

[1] Right to worship and religious rituals are protected under the Constitution Article 48 of The Constitution of Azerbaijan states that everyone has the right to freedom of conscience, and everyone has the right to freely determine his own approach to religion, to profess individually or together with others any religion or to profess no religion, and to express and disseminate his beliefs concerning his approach to religion. The third paragraph of article 48 of the Constitution provides that the religious rituals may be freely performed if they do not disturb public order and are not contrary to public morals. See the Constitution (in English) at https://static2.president.az/media/W1siZiIsIjIwMTgvMDMvMDkvNHQzMWNrcGppYV9Lb25zdGl0dXNpeWFfRU5HLnBkZiJdXQ?sha=c440b7c5f80d645b

[2]DEAQ, Cinayət Məcəlləsi, İXM, Dini ekstemizmlə mübarizə haqqında qanun kimi

[3] Konstitusiyanın 18-ci maddəsi

[4] The U.S. Commission on International Religious Freedom (USCIRF) press-release: https://www.uscirf.gov/news-room/releases-statements/uscirf-releases-country-update-azerbaijan

The U.S. Commission on International Religious Freedom (USCIRF) is an independent, bipartisan federal government entity established by the U.S. Congress to monitor, analyze, and report on religious freedom abroad. USCIRF makes foreign policy recommendations to the President, the Secretary of State, and Congress intended to deter religious persecution and promote freedom of religion and belief.

[5] https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22tabview%22:[%22document%22],%22itemid%22:[%22001-208146%22]}

[6] https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22tabview%22:[%22document%22],%22itemid%22:[%22001-208151%22]}

[7] https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-210328%22]}

[8] https://www.state.gov/reports/2020-report-on-international-religious-freedom/azerbaijan/

[9] https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/treatybodyexternal/Download.aspx?symbolno=CCPR%2fC%2f131%2fD%2f2805%2f2016&Lang=en

[10] https://www.forum18.org/archive.php?article_id=2653

[11] https://www.forum18.org/archive.php?article_id=2653

2. Dini ibadət və dini ayinləri icra etmə azadlığı: milli qanunvericilik beynəlxalq standartlara cavab verirmi?

Din və etiqad azadlığı ilə əlaqəli əsas beynəlxalq müddəalar Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 18-ci maddəsi ilə başlayır:

Hər kəsin düşüncə, vicdan və din azadlığı hüququ vardır; bu hüquq dinini və inancını dəyişdirmə azadlığını və tək başına və ya başqaları ilə birlikdə və ictimai və ya şəxsi olaraq dinini və inancını tədris, tətbiqetmə, ibadət və tətbiq etməkdə bəyan etmək azadlığını əhatə edir.

Ümumdünya İnsan Hüquqları  Bəyannaməsinin əsas din və etiqad azadlığı haqqındakı öhdəliyi Beynəlxalq Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Konvensiyanın (ICCPR) 18-ci maddəsində öz əksini tapmışdır. Bu Pakt, iştirakçı dövlətlər üçün BMT üzvlərinin əksəriyyətini əhatə edən qanuni məcburi bir müqavilə öhdəliyi olduğundan, həm din, həm də etiqad azadlığı ilə bağlı məhdudiyyətlərə diqqət yetirmək üçün daha konkret və daha dəqiqdir. Paktın 18-ci maddəsində deyilir:

  1. Hər kəsin düşüncə, vicdan və din azadlığı hüququ vardır. Bu hüquqa, seçdiyi bir dinə və ya inancına sahib olmaq və ya onu qəbul etmək azadlığı və fərdi olaraq və ya başqaları ilə topluluqda və ictimai və ya özəl olaraq dini və inancını ibadət, ibadət, əməl və tədrisdə göstərmək azadlığı daxildir.

Din bəziləri üçün çox özəl şəxsi bir məsələ ola bilsə də, əksər dinlərin təcrid olunaraq, təklikdə yaşana bilinməyəcəyini söyləmək doğru olar. Beləliklə, sənədlərdə vurğulanır ki, bu hüquq " təkbaşına və ya başqaları ilə birgə və ictimai və ya özəl olaraq" şəxsin dini təcrübə üçün həyati önəm daşıyan 4 geniş sahədə, yəni " ibadət, dinə uyğun yaşama, tətbiq etmə və öyrətmək" içində şəxsin dinini bəyan etmək azadlığının daxil olduğunu vurğulamaqdadır. [1] Başqa sözlə, düşüncə, vicdan, din və ya etiqad azadlığı hüququ "bir din və ya inancla əlaqədar olaraq ibadət etmək və ya toplaşmaq azadlığını ehtiva edir və ibadət anlayışı inancını birbaşa ifadə edən ayin və mərasimlərimlərlə yanaşı, dini ayin formulları və əşyaların istifadəsi də daxil olmaqla bu cür hərəkətlərdən ayrılmaz olan müxtəlif tətbiqlərə qədər uzanır.[2] İnsan Hüquqları Şurasının qərarı (6/37) Dövlətləri, "Dini məkanlara, yerlərə, ziyarətgahlara və simvollara tam hörmət göstərilməsini təmin etmək üçün öz milli qanunvericiliyinə , beynəlxalq insan hüquqları və humanitar qanunlara uyğun olaraq maksimum səy göstərməyə və onların təhqirlərə və ya məhv edilməyə qarşı həssas olduqları hallarda əlavə tədbirlər görməyə” çağırır. İnsan Hüquqları Komitəsinin 22-ci ümumi şərhinin 4-cü paraqrafı  "ibadət anlayışının [...] ibadət yerlərinin tikilməsinə" qədər  genişləndiyini də təmin edir.

Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 9 -cu maddəsi fikir, vicdan və din azadlığı hüququnu təmin edir. Konvensiyanın 9-cu maddəsi bir dinin və ya inancın bəyan edillə biləcəyi (to manifest) müxtəlif formaları, yəni ibadət, tədris, tətbiqetmə və riayət etməyi sıralayır (Gülər və Uğur / Türkiyə, § 35) və  bu hüququn da "qanuna uyğun olaraq" və "demokratik cəmiyyətdə zərurilik" kimi müəyyən məhdudiyyətlərə tabe olduğunu müəyyən edir. Bu, 9-cu maddənin dindarların dininin təyin etdiyi qaydada ibadət etmək üçün dinc şəkildə görüşmək hüququnu qoruduğu anlamına gəlir (The Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints v. the United Kingdom; Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı v. Turkey, § 41).

“Dini etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (1992) (bundan sonra “DEAQ”) dinə münasibətlə bağlı fikirlərini ifadə etmək və yaymaq hüququnu təmin edir və hər hansı bir şəxsin dininin ifadə edilməsinə, ibadətdə, dini ayin və mərasimlərdə iştirakına və ya dini öyrənməsinə hər hansı bir maneə törətməyi qadağan edir (Maddə 1).

Dini etiqad azadlığına dair əsas qanun dini ibadət və ayinləri yerinə yetirmək hüququna bir sıra məhdudiyyətlər qoyur. Bu məhdudiyyətlərin beynəlxalq hüquqi sənədlərin tələblərinə uyğunluğunun təhlili milli qanunvericiliyin həmin standartlara uyğunluğu ilə bağlı bəzi açıq suallar doğurur.

AİHM-in 9-cu maddəsinə gəldikdə, prinsipcə, dövlətlər öz dinlərini və inanclarını göstərmək hüququ ilə bağlı bir məhdudiyyətin “zəruri” olub-olmadığına qərar verməkdə geniş bir qiymətləndirmə həddləri istifadə edirlər. Buna baxmayaraq, Konvensiya, hər hansı bir demokratik cəmiyyətin yaşaması üçün vacib olan həqiqi dini plüralizmi qorumaq üçün Konvensiyanın 9-cu maddəsi ilə əhatə olunan maraqlar və hüquqlarla balanslaşdırmağı tələb edir.

DEAQ 1.6-cı maddəsi, kütləvi dini ibadətlər, ayinlər və mərasimlər zamanı dini təlimin əsaslarının əhatə olunmasının yalnız bu Qanuna uyğun olaraq təyin edilmiş din xadimləri tərəfindən həyata keçirilə biləcəyini nəzərdə tutur. Eyni zamanda Qanunun 6-1-ci maddəsi eyni zamanda ibadət, ayin və mərasimlərin (dəfn və yas mərasimləri istisna olmaqla) dini ibadət yerləri və ziyarətgahlarla məhdudlaşdırılmasını müəyyən edir və dini ibadət yerləri və ziyarətgahlar xaricində kütləvi dini ibadətlər və ayinlər təşkil etmək üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanından razılıq alınmasını tələb edir.

DEAQ, xaricdə dini təhsil almış Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı ilə razılaşdırılaraq İslam ayin və mərasimlərini yerinə yetirmək üçün Qafqaz Müsəlmanları İdarəsindən razılıq almalarını da nəzərdə tutur. “Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanun dini rəmzlərin və şüarların ibadət yerləri daxilində istifadəsini məhdudlaşdırır. Bu cür əsassız qadağalar bir şəxsin din və ya etiqadını bəyan etmək azadlığına qoyulmuş məhdudiyyətin “qanunla nəzərdə tutulan” və orada göstərilən qanuni məqsədlərdən birini və ya bir neçəsini həyata keçirmək üçün “demokratik bir cəmiyyətdə zəruri olmasını” təmin edən beynəlxalq standartlara uyğun olmadığını qeyd edə bilərik (Eweida və Digərləri Böyük Britaniyaya qarşı, § 80).

DEAQ-un 1-ci maddəsinin yeddinci abzası dini ekstremizmi təşviq etmək, həmçinin siyasi məqsədlər üçün dinlərarası və dinlərdaxili fərqlərin istifadəsinə yönəldilmiş fəaliyyətin qadağan olduğunu göstərir. Bu, "Dini Ekstremizmlə Mübarizə haqqında" Qanunda qeyd olunan və geniş şərh və sui -istifadə üçün açıq olan problemli anlayışlar səbəbiylə başqa bir narahatlıq doğurur. Belə ki, "Dini Ekstremizmlə Mübarizə haqqında" qanunun 1.0.1.6 -cı maddəsi digər dini ekstremizm hərəkəti olaraq "dini mərasim və ayinləri yerinə yetirməklə yanaşı dini təhsil də daxil olmaqla hər hansı bir dini (dini inanc) tətbiq etməyə məcbur etməkdən" bəhs edir. Bu problemli məsələdir və hər hansı bir meyar və ya açıq şərt olmadıqda, dini etiqad fikirlərini yaymaq və başqalarını qoşulmağa dəvət etmək kimi iki fərqli anlayışın səlahiyyətlilər tərəfindən şərhindən asılı olaraq toqquşmasına səbəb ola bilər.[3] AİHM -in qərar verdiyi kimi, din azadlığı və dini dəyişdirmək azadlığı, xüsusilə başqalarını dini dəyişdirməyə inandırmağa yönəlmiş fəaliyyətləri əhatə edir.[4]

Dövlət ibadət yerlərinin inşasına, qorunmasına və istifadəsinə də məhdudiyyətlər qoyur.[5] Dini Azadlıqlar haqqında Əsas Qanunun 29-cu maddəsinə əsasən, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi yeni bir ibadət yerinin və ya mövcud ibadət yerinin yenidən qurulmasını təsdiq etmək səlahiyyətinə malikdir. Təsdiq olmadıqda, ibadət yeri qanunsuz elan edilir və bu cür hərəkətlər inzibati məsuliyyətə səbəb olur. [6]AİHM-in presedent hüququna görə, əgər bir dini icmanın ibadət yeri ola bilməzsə, onun dinini bəyan etmək hüququ heç bir mahiyyət daşımır (Association de solidarité avec les témoins de Jehovah and Others v Turkey, § 90). Bəzi hallarda müəyyən yerlərdə dini görüşlərin yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən de -fakto icazə verilməsi və ya sadəcə olaraq etiraz olunmaması, hər hansı bir müdaxilə riskini ortadan qaldırmaq üçün yetərli ola bilməz (ibid, § 107).

 

[1] https://www.osce.org/files/f/documents/4/7/16698.html

[2] 1981 Declaration of the General Assembly and Human Rights Committee general comment 22. Para., 4

[3] https://www.iphronline.org/wp-content/uploads/2019/12/FoRB.pdf

[4] Kokkinakis v. Greece, Application no. 14307/88. Para. 31.  The Court notes that “According to Article 9 (art. 9), freedom to manifest one’s religion is not only exercisable in community with others, "in public" and within the circle of those whose faith one shares, but can also be asserted "alone" and "in private"; furthermore, it includes in principle the right to try to convince one’s neighbour, for example through "teaching", failing which, moreover, "freedom to change [one’s] religion or belief", enshrined in Article 9 (art. 9), would be likely to remain a dead letter.”

See also Venice Commission CDL-AD(2012)016 Opinion on the Federal Law on Combatting Extremist Activity of the Russian Federation, §40

[5] “Guidelines on the “Feasibility of the Construction of a Religious Place of Worship or its Rebuilding (Restoration, fundamental repair)” http://www.e-qanun.az/framework/19324

[6] According to Article 394.0.40 of the Code of Administrative Offences, construction of a place worship(liturgy) or reconstruction of the existing place of worship without the consent of the relevant executive authority,is punished by fine for individuals ranging from three hundred to five hundred manats, for officials from one thousand five hundred to two thousand five hundred manats, an for legal entities in the amount of fifteen thousand to twenty five thousand manats.

3. Nəticə və tösiyyələr

Daxili qanunvericiliyin təhlili, o cümlədən milli orqanlar tərəfindən tətbiq edilməsi, kifayət qədər böyük bir məhdudiyyətlərin olduğunu və yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən fərdlərin din azadlığı hüquqlarından istifadə etməsinə mane olan tədbirlərin alındığını göstərir.

Əsas narahatlıqlar aydın olmayan konsepsiyalar ehtiva edən  və zəif, hətta bəzi hallarda prosedur təminatı olmayan əsassız qadağalar gətirən məhdudlaşdırıcı normativ hüquqi aktlardan qaynaqlanır. Bu cür problemli qanunvericiliyin təsiri, müstəqil məhkəmə nəzarəti və dövlət orqanlarının fəaliyyətinə vətəndaş cəmiyyəti nəzarəti olmaması səbəbindən daha da ağırlaşmışdır.

Dini etiqad azadlığının həyata keçirilməsində bu cür müdaxilələrin mütənasibliyini qiymətləndirməyə qadir olan müstəqil nəzarət mexanizmləri olmadıqda, dövlət dini azadlığın tənzimlənməsi ilə bağlı geniş bir mülahizəyə malikdir. Beynəlxalq standartlara uyğun olaraq dini etiqad azadlığını təmin etmək üçün qanunvericilikdə, o cümlədən Dini Azadlıqlar haqqında Qanunda, o cümlədən digər normativ hüquqi aktlarda olan o məhdudlaşdırıcı müddəalar, boşluqlar və risklər  aradan qaldırılmalıdır. boşluqlar və problemlər həll edilməlidir ki a bilsin. .

Dövlətin dini etiqad azadlığını daha da məhdudlaşdırmağa yönəlmiş son mövqeyinə və siyasətinə baxmayaraq, xüsusən də problemli qaydalarla ibadət və ayinləri həyata keçirmək hüququnu məhdudlaşdırmaqla yanaşı, Azərbaycan hökuməti ölkədə dini azadlıqlara qarşı sərt və qəbuledilməz siyasətinin dəyişdirilməsinin zəruriliyini qəbul etməlidir. Çünki, Konstitusiyadan başqa, fikir, vicdan və din azadlığına Azərbaycanın tərəf olduğu bir çox beynəlxalq hüquqi sənədlərdə açıq şəkildə zəmanət verilir.

Hökumət artan fərdi və qrup şikayətlərin  beynəlxalq məhkəmələrə göndərildiyini nəzərə almalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, məhdudlaşdırıcı və problemli qanunvericilik qüvvədə saxlanıldıqca və ayrıseçkilik və kobud şəkildə tətbiq olunduqca, Azərbaycandan  beynəlxalq hüquqların qorunması mexanizmlərinə daha çox şikayətçi olacaq. Hökümət demokratik cəmiyyətin əsaslarından biri hesab olunan fikir, vicdan və din azadlığının vacibliyini tanımalıdır.

Əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, bu həm də Azərbaycan hökumətinin dini tolerantlıq və multikulturalizm və ölkəni fərqli dini qrupların bir arada yerləşə biləcəyi bir məkan kimi tərifləməsi ilə bağlı uzun illərdən bəri davam edən siyasətinə xələl gətirir. Ölkədə dini hüquq və azadlıqları sıxışdırılmağa davam edilərkən bu sahəyə böyük vəsait xərcləyərək hər hansı bir əhəmiyyətli nəticə gözləmək ağlabatan olmazdı.