Azərbaycanda dini ədəbiyyata dair məhdudiyyətlər

1. Giriş

Azərbaycan höküməti 2009-cu ildə və ondan sonrakı illərdə mütəmadi olaraq Dini Etiqad Azadlığı haqqında qanuna, həmçinin inzibati xətavə cinayət məcəllələrinə dəyişiklər edərək dini icma və qrupların qeydiyyat və fəaliyyətinə dair qaydaları məhdudlaşdırmış və onların pozulmasına qarşı məsuliyyəti ağırlaşdırmışdır.[1] Hüquq mühafizə orqanları tez-tez vətəndaşlara məxsus yaşayış yerlərində keçirilmiş əməliyyatlar nəticəsində, həmçinin gömrük yoxlamalarında[2] fərdlərə və ya müxtəlif dini icma və qruplara məxsus dini təyinatlı ədəbiyyat və digər nəşr və elektron materialların götürülməsi ilə bağlı məlumatlar verir.[3]

Müxtəlif yerli və beynəlxalq insan hüquqları təşkilatlarının hesabatlarına görə Azərbaycanda dini ədəbiyyatın istehsalı, əldə olunması və yayılması müxtəlif qadağalara və hüquqi əngəllərə məruz qoyulur. Dini etiqadla bağlı, eləcə də digər müvafiq qanunvericilik aktları beynəlxalq standardlara cavab verməməklə yanaşı, dini etiqadla bağlı insan hüquq və azadlıqlarını da məhdudlaşdırır.

Avropa Məhkəməsi 20 fevral 2020-ci il tarixli Nəsirov və başqaları Azərbaycana qarşı işdə təmsil olunan 7 Azərbaycan vətəndaşına münasibətdə onlara məxsus dini ədəbiyyatın müsadirə edilməsini Konvensiyanın 9-cu maddəsi ilə müdafiə olunan vicdan azadlığının pozduğuna qərar verib.[4] Məhkəmə 20 fevral 2020-ci il tarixli digər - Yehova Şahidləri dini icması Azərbaycana qarşı (Ərizə no. 52884/09) - qərarında dini icmanın dini ədəbiyyatın gətirilməsi üçün icazə istəyinin hökümət orqanları tərəfindən rədd etməsinə görə Konvensiyanın 10-cu maddəsinin pozuntusunu tanıyıb.[5]

Dini ədəbiyyata münasibətdə münasibətdə mövcud qanunvericiliyin və onun tətbiqi praktikasının insan hüquqlarına zidd olduğu ortada olsa, Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi və hüquq mühafizə orqanları tərəfindən dini ədəbiyyata qarşı məhdudiyyətlər tətbiq edib. Rəsmi məlumatlara əsasən 2020-ci ildə 487 dini yönümlü ədəbiyyat nümunəsi 679412 ədəd nəzarət markası ilə təmin edilib.[6]Rəsmi olaraq ölkədə qadağan olunmuş dini ədəbiyyat nümunələrinin siyahısı açıqlanmasa da, bəzi mətbu orqanlarda həmin kitabların bir neçəsinin adlarını qeyd edilib.[7] DQİDK rəsmisinin bildirdiyinə görə qadağan olunmuş dini ədəbiyyat siyahısının ictimaiyyətlə bölüşülməməsinin səbəbi həmin siyahının tez-tez dəyişməsidir.[8]

 

[1] Məsuliyyəti ağırlaşdıran dəyişiklərə aid edilə bilər: Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında 28 oktyabr 2016-cı il tarixli, № 365-VQD saylı  qanun. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında 1 may 2020-ci il tarixli, № 68-VIQD saylı qanun. Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində dəyişiklik edilməsi haqqında 6 mart 2018-ci il tarixli, № 1038-VQD saylı qanun.  Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında 28 oktyabr 2016-cı il tarixli, № 366-VQD saylı qanun. Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında 1 fevral 2018-ci il tarixli qanun.

[2]Hökümətin rəsmi məlumatına görə 2020-ci il ərzində idxal məqsədiylə hazırlanan 3680 dini ədəbiyyat dini komitənin ekspertləri tərəfindən yoxlanılıb və onların 52-nin ölkəyə idxalının və yayılmasının qarşısı qalınıb. Nəşr üçün nəzərdə tutulan 205 dini ədəbiyyat nümunəsi arasından isə 6-nın çapı və yayılmasının qarşısı alınıb. https://apa.az/az/xeber/dini-xeberler/Otn-il-dini-dozumsuzluyu-v-radikalligi-tblig-edn-52-adda-kitabin-olky-idxalinin-qarsisi-alinib-626725 ; “Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Dövlət Gömrük Komitəsi və Dövlət Sərhəd Xidməti ilə sıx əməkdaşlığı var. Çalışırıq ki, maksimum şəkildə ölkəyə qeyri-qanuni yolla zərərli dini ədəbiyyatlar gəlməsin. Bu məsələdə də aidiyyəti qurumlar bizimlə yaxından əməkdaşlıq edirlər. Artıq Komitə dini ədəbiyyatlarla bağlı sahəni tam şəkildə tənzimləyir.” - Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin sədr müavini Gündüz İsmayılovun müsahibəsi. http://www.dqdk.gov.az/az/view/news/2315/gunduz-ismayilov-dini-ayri-sechkilik-salan-kitablar-olkeye-getirile-bilmez

[3]https://www.bakupolice.gov.az/?/az/news/view/477/;

[4]Nəsirov və başqaları Azərbaycana qarşı işi, 58717/10, para. 90, 20.02.2020

[5]Yehova Şahidləri dini icması Azərbaycana qarşı (Ərizə no. 52884/09). http://www.law-platform.org/2020/11/yehova-sahidlri-dini-icmas-azrbaycana.html

[6]Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Kollegiyasının 2020-ci ilin yekunları ilə bağlı hesabat iclası, http://www.dqdk.gov.az/az/view/news/9688/dini-qurumlarla-ish-uzre-dovlet-komitesi-kollegiyasinin-2020-ci-ilin-yekunlari-ve-qarshida-duran-vezifelere-hesr-olunmush-iclasi-kechirilib son giriş: 16.05.2021

[7]https://apa.az/az/xeber/dini-xeberler/xeber_azerbaycanda_qadagan_olunmus_en_tehlukel_-341189

[8]http://www.dqdk.gov.az/az/view/news/2315/gunduz-ismayilov-dini-ayri-sechkilik-salan-kitablar-olkeye-getirile-bilmez

2. Dini ədəbiyyatla bağlı yerli qanunvericilik

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası bütün dinlərin qanun qarşısında bərabərliyini təsdiqləyir,[1] din və etiqad azadlığını tanıyır vədini zəminində diskriminasiyanı[2] qadağan edir. Nəzəri olaraq, fərdi və ya qrup şəklində bir dinə inam və ya heç bir dinə inanmamaq[3], eləcə də dini fikirləri yaymaq hüququ qanunla qorunur. Bununla birlikdə, konstitusiya “insan ləyaqətini alçaldan dinlərin yayılması və ya təbliğini” də qadağan edir və ictimai asayişi pozan və ya ictimai əxlaqa “zidd” olan dini fəaliyyətləri də məhdudlaşdırır.[4]

Dini ədəbiyyatla bağlı spesifik qanunvericilik Dini etiqad azadlığıhaqqındaqanununda, əsasən bu qanunun 22-ci maddəsində müəyyən edilir. Həmin maddədə qeyd edilir ki, “Dini qurumlar, dini qurum olmayan digər hüquqi və fiziki şəxslər müvafiq icra hakimiyyəti orqanının razılığı ilə dini təyinatlı ədəbiyyatı (kağız və elektron daşıyıcılarında), audio və video materialları, mal və məmulatları və dini məzmunlu başqa məlumat materiallarını istehsal, idxal, ixrac edə, habelə onları nəzarət markası ilə markalandıqdan sonra sərbəst yaya bilərlər”.[5]

Qanunun həmin maddəsinin digər bəndində qeyd edilir ki, “nəzarət markası ilə markalanmış dini təyinatlı ədəbiyyatın (kağız və elektron daşıyıcılarında), audio və video materialların, mal və məmulatların və dini məzmunlu başqa məlumat materiallarının satışı yalnız müvafiq icra hakimiyyəti orqanının razılığı ilə yaradılmış ixtisaslaşdırılmış satış məntəqələri vasitəsilə həyata keçirilir”.

Özündə dini ayrı-seçkiliyi, dözümsüzlüyü (qeyri-tolerantlığı) və radikal dini baxışları ehtiva etdirən dini ədəbiyyat nümunələri isə qadağan hesab edilir. Yuxarıdakı qanunun tələbinə görə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı - Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) dini ədəbiyyatı və digər məlumat xarakterli materiallar nəşrdən öncə  qiymətləndirməlidir.[6]

Dini təyinatlı ədəbiyyatı və dini məzmunlu materialların rəsmi icazə olmadan nəşri, satışı və yayımına görə cinayət[7] və inzibati[8]məsuliyyət nəzərdə tutulub.Əlavə olaraq Dini ekstremizmə qarşı mübarizə haqqındaqanununa əsasəndini ekstremist materialların da hazırlanması, saxlanması və yayılması qadağandır.[9]

Həmçinin yerli qanunvericiliyə görə Azərbaycan Respublikasındakı cəzaçəkmə məntəqələrində məhkumların dini ədəbiyyata əlaçatanlılığı mümkünsüzdür. Belə ki,Cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydalarının tələbinə görə dini ədavəti qızışdıran kitab və ya digər oxu materiallarına abunəlik və onların yayılması qadağandır.[10]Lakin aydın qiymətləndirmə meyarlarının olmaması və qanunvericiliyin rəsmi qurumlara geniş qiymətləndirmə səlahiyyəti verməsi dini ədəbiyyata çıxışı qeyri mütənasib və zəruri olmadayan həddə qədər  məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxara bilir.

İnsan Hüquqları üzrə Beynəlxalq Tərəfdaşlıq və Bakı İnsan Hüquqları Klubunun 2019-cu ildə hazırladığı "Azərbaycanda din və etiqad azadlığı: Milli qanunvericiliyin və onun tətbiqinin qiymətləndirilməsi" adlı hesabatda qeyd olunur ki, Ədliyyə Nazirliyinin fərmanı ilə məhkumlara din və etiqad azadlığının təmin edilməsində kömək göstərilməsinin məhkumların reabilitasiyasında iştirakının əsas formalarından biri olduğu müəyyənləşdirsə də yerli qanunvericilik dəqiq olaraq hansı dini ədəbiyyat nümunələrinin ‘dini nifrəti’ və ‘radikallığı’ təşviq etdiyini qiymətləndirməkdə həbsxana rəhbərliyinə geniş mülahizə səlahiyyətlər verir.

 

[1]Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 18 (1)-ci maddəsində qeyd olunur ki, din dövlətdən ayrıdır və bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir.

[2]Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası, maddə 25, bənd 3. Konstitusiyanın 25-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan respublikası dövləti irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əqidəsindən asılı olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verərək insan hüquq və azadlıqlarını irqi, etnik, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmağı qadağan edir.

[3] Ibid 1. bənd 4

[4]Konstitusiyasının 18 maddəsinin 2-ci bəndi isə yalnız insan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini cərəyanların) yayılması və təbliğini qanunla qadağan edir.

[5] Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikası Qanunu, maddə 22

[6] Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Əsasnaməsi

[7]Belə ki, müvafiq razılıq olmadan dini ədəbiyyatı istehsal, idxal, satma və yaymaya görə cəza beş min manatdan yeddi min manatadək miqdarda cərimə və ya iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmədir Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsi, 167-2.1

[8]Həmçinin pərakəndə satış məqsədi daşıyan dini ədəbiyyat və dini məzmunlu materiallar nəzarət markası alınmadan istehsalı, satışı və yayılması da İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 451-ci maddəsi ilə qadağan hesab edilir. Nəzarət markası olmayan mallar, məmulatlar və məlumat materialları müsadirə edilməklə, onların hər birinə görə fiziki şəxslər əlli manat məbləğində, vəzifəli şəxslər yüz manat məbləğində, hüquqi şəxslər yüz əlli manat məbləğində cərimə edilir.

[9] Azərbaycan Respublikası Dini Ekstremizmə qarşı mübarizə haqqında qanun, maddə 1.0.1.8.

[10] Azərbaycan Respublikası Ədliyyə nazirinin Cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydaları haqda 13 N-li əmri, bənd 248

3. Beynəlxalq hüquq və standartlar

Azərbaycan Konstitusiyasının 151-ci maddəsi ratifikasiya edilən beynəlxalq müqavilələr ilə yerli qanunvericilik arasında fərqli qaydalar olduqda beynəlxalq sənədlərdə təsbit edilən qaydalarının üstünlüyünü tanıyır.[1]

Azərbaycanın tərəf olduğu Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın (MSHBP) 18-ci və Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının (AİHK) 9-cu maddəsi “hər kəsin düşüncə, vicdan və din azadlığı hüququna malik olduğunu qeyd edir. Azərbaycanın tərəf olduğu beynəlxalq konvensiyalarən tətbiqinə nəzarət üzrə təsis edilən orqanlar - istər Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnsan Haqları Qurumları[2], istərsə də Avropa İnsan Haqları Məhkəməsi[3] müəyyən edir ki, “din və etiqad azadlığı həm də müvafiq dini nəşrləri hazırlamaq, istehsal etmək və yaymaq hüququnu əhatə edir”.

Dini etiqad azadlığı haqqında qanunun 22-ci maddəsi müvafiq icra orqanının razılığı olmadan dini ədəbiyyat və digər dini materialların nəşrini, satışını, idxal və ixracını, eləcə də yayılmasını qadağan edir. Lakin bu qayda Avropa Konvensiyasının 9-cu maddəsində nəzərdə tutulan etiqad azadlığından savayı, həmin Konvensiyanın 10(1)-ci maddəsinə və MSHBP 19(1) fərdin və ya bir qrupun düşüncələrini və ya fikirlərini dərc etmək üçün əvvəlcədən icazə tələb etməsini məqsədəuyğun hesab etmir və bu belə məhdudiyyətləri demokratik cəmiyyətdə zərurilik tələbinəzidd hesab edir.[4]

Yerli məhkəmədə müəyyən bir dini ədəbiyyatın və ya materialın qanuniliyi mübahisələndirildikdə, məhkəmələr tərəfindən yalnız DQİDK mütəxəssisləri ekspert rəyini bildirmək üçün dəvət olunurlar ki, bu da ekspert qiymətləndirməsinin obyektivliyini və məhkəmənin ümumi ədalətini pozur.

 

[1] Komstitusiyanın 151-ci və Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 31-ci maddəsi 

[2]BMT İnsan Haqları Komitəsinin dinə və ya inancına əsaslanan hər cür dözümsüzlüyün və ayrı-seçkiliyin ləğvi barədə 2005/40 saylı Qərarı, 19 aprel 2005, bənd 4 (d); eyni zamanda 33, para 9 (g);

BMT Baş Assembleyasının 1981-ci il tarixli Bəyannaməsi. Maddə 6 (d): Fikir, vicdan, din və inanc azadlığı hüququ, "Bu sahələrdə müvafiq nəşrlər yazmaq, yayımlamaq və yaymaq;" hüququnu da əhatə edir. 

BMT Baş Assembleyasının 1981-ci il tarixli Bəyannaməsi. Maddə 6 (d): Fikir, vicdan, din və inanc azadlığı hüququ, "Bu sahələrdə müvafiq nəşrlər yazmaq, yayımlamaq və yaymaq;" hüququnu da əhatə edir. 

BMT İnsan Hüquqları Komitəsinin 22 saylı ümumi şərhi. Para. 4: "Bundan əlavə, dinin və ya inancın tətbiq edilməsi və öyrədilməsi, dini qrupların təməl işlərini, [...] seminariya və ya dini məktəblər qurma azadlığı və dini mətnləri və nəşrləri hazırlamaq və yaymaq azadlığı ilə ayrılmaz hərəkətləri əhatə edir."

[3] AİHM, Kimlya və digərləri Rusiyaya qarşı, 32782/03, 1 oktyabr 2009, para. 86

[4]Avropa Demokratiya Komissiyası (Venesiya Komissiyası) və ATƏT-in DTİHB tərəfindən Azərbaycan Respublikasının “Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanununa dair Birgə Rəydə (Venesiya, 12-13 oktyabr 2012) bildirilir ki: “102. Məlumatın yayılmasından əvvəl ilkin razılıq tələb edən müddəa AİHK-in 10 (1) maddəsinin və Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 19 (1) maddəsinin pozuntusu kimi görünür. İfadə azadlığı dövlət orqanlarının müdaxiləsi olmadan və sərhədlərdən asılı olmayaraq məlumat və fikirlər yaymaq və almaq hüququna imkan verir.

4. Dini ədəbiyyata dair məhdudiyyətlərin tətbiqi praktikası

Azərbaycanda dini ədəbiyyatın müsadirəsi prosesi əsasən Dövlət Komitəsi ilə hüquq-mühafizə orqanlarının birgə fəaliyyəti nəticəsində həyata keçirilir. Toplanılan dini ədəbiyyat və digər dini materiallar yoxlanılması üçün Komitənin dinşünaslıq ekspertizasına yönləndirilir. Burada dini kitab və digər nəşrlər ekspertlərin yoxlanışından və qiymətləndirilməsindən keçir. Yoxlanış və qiymətləndirmə zamanı hansı meyarların tətbiq edildiyi qanunvericilikdə dəqiq müəyyən edilmir. Qadağan olunmuş dini ədəbiyyat siyahısı da ictimaiyyətlə paylaşılmadığından ölkəyə gətirilməsinə icazə verilən ədəbiyyat nümunələrinin də əldə olunmasında ciddi problemlər mövcuddur.

Dövlət Komitəsi adı çəkilən hər bir dini ədəbiyyat nümunəsinin çap edilə və ya idxal edilə bilən nüsxə sayını müəyyənləşdirir, dini ədəbiyyat nümunələrini satan dükanların tərkibini aktiv şəkildə yoxlayır, satışda olan kitabların qadağan olunan dini ədəbiyyat siyahısı ilə müqayisəsini aparır. Komitənin hətta icazə verilən dini ədəbiyyatın nüsxə sayını müəyyən etmək səlahiyyəti hansı ictimai maraqdan irəli gəldiyi qeyri-müəyyəndir. Nüsxə sayı ilə bağlı müdaxiləedici qaydanın zəruriliyi inandırıcı görünmür. Çünki, əldə ediləcək dini ədəbiyyat sayını müəyyən etmək səlahiyyəti onu əldə edən tərəfin mülahizəsindən asılı ola bilən haldır.

Xarici ölkələrdən Azərbaycana dini ədəbiyyatın gətirilməsindən ötrü icazəni də Komitədən almaq tələb olunur. Bu prosesə nəzarəti Komitənin dinşünaslıq ekspertizası şöbəsi həyata keçirir. Həmin şöbə Azərbaycanda dini təyinatlı ədəbiyyatın (kağız və elektron daşıyıcılarında), audio və video materialların, mal və məmulatların və dini məzmunlu başqa məlumat materiallarının yayılması və onlara nəzarət markasının da verilməsini həyata keçiri və nəzarət edir.

2020-ci ildə Avropa Məhkəməsi Yehova Şahidləri dini icması Azərbaycana qarşı qərarında dini ədəbiyyatın xaricdən gətirilməsinin qarşısını almağın İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyasının 10-cu maddəsini pozduğunu müəyyən etdi. Məhkəmə Azərbaycanın dövlət qurumlarının dini ədəbiyyatı qadağan edilməsinə dair irəli sürdüyü səbəblərinin heç bir əhəmiyyəti olmadığı qənaətinə gəldi.

“Yehova şahidləri dini icması ölkəyə gətirmək istədiyi “Yeganə Gerçək Tanrıya İbadət” başlıqlı kitabın 25-ci səhifəsində xristian dininin nümayəndələrinin ikiüzlü olması vurğulanır və onların siyasətlə məşğul olmaları qınanılır. ... Üstəlik hökumətlər və bütün dünya xalqları Yehovanın təyin etdiyi hökmdar İsa Məsihə itaət etmədikləri üçün təhqir olunurlar. Bu dinlərin yanlış olması dünya dinlərinin tərəfdarları arasında irqi ayrıseçkiliklə alovlandırılmış müharibələri misal gətirməklə göstərilir. Üstəlik dünya dinləri “çürüyən ağac”la müqayisə edilir.

Hökümət orqanları iddia etmişdir ki, bu kitabların məzmunu müxtəlif inancların dini birlikləri arasında ümumi anlayışa, qarşılıqlı dözümlülüyə və hörmətə mənfi təsir göstərə biləcək zərərli ideyalara istinad etmişdir. Buna görə də, məhkəmə, müvafiq ekspert rəyini nəzərə alaraq hesab edir ki, cavabdeh haqqında danışılan ədəbiyyatın idxalını qadağan etməklə düzgün davranmışdır”.

Buna baxmayaraq Avropa Məhkəməsi qeyd etmişdir ki, dini nifrət və ya dözümsüzlüyün təşviqi kimi məsələlərə münasibətdə ifadə azadlığı tənzimlənərkən dövlətlər müəyyən bir qiymətləndirmə sərbəstliyinə malik olsalar da, səlahiyyətli orqanların qiymətləndirmə sərbəstliyi qeyri-məhdud deyil (para. 34). Məhkəmə Azərbaycan qanunvericiliyinin ilkin (öncədən) məhdudlaşdırma aspektinin ciddi şəkildə araşdırma tələb etdiyini və müdaxilənin qanunla nəzərdə tutulub-tutulmaması ilə bağlı ciddi suallara səbəb olduğunu qeyd etmişdir (para.39).

Bundan başqa dini ədəbiyyat və materiallara dair məhdudiyyətlər dini ekstremizmlə bağlı daxili qanunvericilikdə də mövcuddur. Dini ekstremizmlə mübarizə haqqında Qanunda qeyd edilən “milli ləyaqətin alçaldılması”[1], “dini inancına/etiqadına görə güzəştə getməsi”[2] dini ekstrimizə bərabər sayılır. Halbuki, qeyd olunan buanlayışlar qeyri-hüquqidir və spesifik olmadığından geniş təfsirə malikdir ki, bu da aidiyyatı orqanlara həmin müddəaların tətbiqində geniş səlahiyyətlər verir. Daxili qanunvericilikdə “dini inancına/etiqadına görə güzəştə getməsi” anlayışına dəqiq bir tərifin olmaması AİHK-in 9-cu maddəsinin tələbi olan etiqad azadlığı və dini dəyişdirmə azadlığına da ziddir.[3] Həmçinin eyni qanunda qadağan olunan fəaliyyətlərdən  biri də dini ekstrimist materialların hazırlanması, saxlanması və yayılmasıdır ki, burada da “dini ekstrimist” ifadəsi spesifik deyil, dəqiq tərifi verilməyib və təfsiri üçün meyarları müəyyən edilməyib. Bu kimi hal qeyri-ənənvi və marjinal dini qruplara qarşı həmin qanunun sui-istifadə hallarına gətirib çıxara bilir ki, buna görə də beynəlxalq standardlar dini ədəbiyyat istehsalını və yayılmasını dini icmaların fəaliyyətinin  və ümumilikdə etiqad azadlığının ayrılmaz bir hissəsi kimi qəbul edir.[4]

 

[1]Azərbaycan Respublikası Dini Ekstremizmə qarşı mübarizə haqqında qanun, maddə 1.0.1.5.

[2]Azərbaycan Respublikası Dini Ekstremizmə qarşı mübarizə haqqında qanun, maddə 1.0.1.6.

[3] Kokkinakis Yunanıstana qarşı işi, 14307/88, para.31, 25.05.1993

[4] BMT İnsan Haqları Komissiyası, “Dinə və inancına əsaslanan hər cür dözümsüzlüyün və ayrıseçkiliyin ləğvi” haqqında 2005/40 saylı qərar, 19 Aprel 2005, E / CN.4 /RES / 2005/40, (para 4 (d))

5. Nəticə

Azərbaycanda digər fundamental azadlıqlar kimi dini və etiqad azadlığı, eləcə də bu azadlıq ilə əhatə olunandini kitabların əldə edilməsi, nəşri və yayılmasına olan hüquqlar sistematik olaraq pozulmaqdadır. Din və etiqad azadlığına tətbiq edilən məhdudiyyətlərə dair sərtləşdirilmiş cəzalarvə onların tətbiqi praktikası mütənasiblik və zərurilikkimibeynəlxalq hüquqi standardlarla ziddiyət təşkil edir.

Həmçinin yerli qanunvericiliyin tənzimləyiciqaydaları əsasən öncədən məhdudiyyət və qadağalar (yəni dini ədəbiyyatın ölkəyə gəlməmdən öncə icazənin alınması)şəklində ortaya çıxması qaydası beynəlxalq sənədlərin tələbləri uzlaşmır. Eyni zamanda qanunvericilikdə yetəri qədər aydın olmayan və dövlət orqanlarına sərhədsiz mülahizə sərbəstliyiverən qaydalar sui-istifadə edilməklə tətbiq edilir.

Azərbaycanda dini ədəbiyyat və materiallar üzərində tətbiq olunan dövlət senzurasına qarşı son illər Avropa İnsan Hüquqları məhkəməsinin qəbul etdiyi qərarlar Azərbaycan hökümətini bu sahədəki qanunvericiliyi təkmilləşdirilməyə çağırmaq və sövq etmək üçün imkanlar yaradıb. AİHM-nin belə qərarlarının icrası üçün qeyri-hökümət təşkilatları məhkəmə qərarlarının icrasına nəzarət orqanına – Nazirlər Komitəsinə qərarda müəyyən edilmiş fərdi və ümumi tədbirlərin yerinə yetirilməsi, həmçinin oxşar problemlərin gələcəkdə təkrarlanmaması üçün məlumatlar və tövsiyyələr (9.2 Qaydası) təqdim edə bilərlər. 

Məhkəmə qərarlarının hər-tərəfli yerinə yetirilməsi praktikadakı sistematik problemlərin, o cümlədən dini ədəbiyyata tətbiq olunan dövlət senzurasının və sərt inzibati xəta və cinayət cəzalarının aradan qaldırılması, bu sahədəki qaydaların beynəlxalq standardlara uyğunlaşdırılması və qanunda istifadə olunan anlayışların daha da dəqiqləşdirilməsi üçün təsirli ola bilər.