Qeydiyyata alınmadan həyata keçirilən tutulma və sair təqib hallarında hansı müdafiə tədbirləri alınmalıdır?

müəllif: Səməd Rəhimli

1. Giriş

Bu araşdırmanın (icmalın) məqsədi Azərbaycan Respublikasında vicdan və din azadlığının faktiki pozuntularını nəzərdən keçirmək və bu pozuntuların aradan qaldırılmasına dair kontekstual tədbirlər tövsiyə etməkdir. Bu məqsədlə araşdırma (icmal) çərçivəsində dövlətlərin insan haqları öhdəlikləri, insan haqları pozuntusu məfhumu və onun tipologiyası, Azərbaycan Respublikasının vicdan və din azadlığı öhdəlikləri, praktikada baş verən vicdan və din azadlığı pozuntuları, eləcə də bu pozuntulara qarşı hüquqi tədbirlər (binagüzarlıq) müzakirə edilir.

2. Dövlətlərin insan haqları öhdəlikləri və insan haqları pozuntuları

İkinci Dünya Müharibəsindən (1939-1945) sonra beynəlxalq hüquq yeni səciyyə almağa başladı. Dünya Müharibəsinin yaratdığı fəlakətlər bəşəriyyət üçün yalnız humanitar problemləri həll etmək öhdəliyi qoymurdu. Dünya Müharibəsi və ona aparan proses dövlətlərin mütləq şəkildə insanlar üzərində totalitar hökmranlığını diktə edən rejimlərin varlığı ilə müşayiət olunurdu. Bu totalitar və mütləqiyyətçi məntiqə görə insan (fərd) dövlət qarşısında bir heçlik mərtəbəsində idi və dövlət fərd üzərində arzuladığı hər cür aktı “kollektiv məqsədlər” naminə icra edə bilərdi. Dünya Müharibəsinin dəhşətləri bu cür halların aradan qaldırılmasına olan ehtiyacı doğurdu. Belə olduqda isə XX əsrin 20-ci illərindən dəbdən düşmüş təbii haqlar və insan ləyaqəti konseptləri yenidən dirçəldi. Bu dirçəliş insan haqlarının beynəlxalq ümumi (publik) hüquq (dövlətlər arasında meydana çıxan hüquq münasibətləri tənzimləyən özünəməxsus hüquq sahəsi) tərəfindən kodifikasiyası ilə nəticələndi.

Əvvəlcə, 10 dekabr 1948-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) Baş Məclisi tərəfindən Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsi qəbul edildi. Bu Bəyannamə yeni yaranmış BMT-nin üzv dövlətləri tərəfindən məqbul sayılan insan haqlarının siyahısını sadalayır və onlara bağlığı deklarativ səviyyədə ifadə edirdi.

Daha sonra, həm BMT, həm də Avropa Şurası (AŞ) səviyyəsində insan haqlarının daha detallı və normativ tənzimlənməsi istiqamətində işlər görüldü. Belə ki, 04 noyabr 1950-ci ildə AŞ tərəfindən Avropa İnsan Haqları Konvensiyası (AİHK) qəbul edildi və 1953-cü ildən qüvvəyə mindi. 1966-cı ildə isə uzun çəkən müzakirələrdən sonra BMT tərəfindən iki fərqli sferada insan haqları müqavilələri qəbul edildi və ratifiksiya (qoşulma) üçün imzaya açıldı – birincisi, Mülki və Siyasi Haqlar Haqqında Beynəlxalq Pakt, ikincisi, İqtisadi, Sosial və Mədəni Haqlar Haqqında Beynəlxalq Pakt. 1970-1980-ci illər insan haqlarına dair beynəlxalq müqavilələr sahəsində partlayışla nəticələndi və çoxlu sayda fərqli sahələri tənzimləyən insan haqları müqavilələri (konvensiyaları) qəbul edildi.

Bütün bu post-İkinci Dünya Müharibəsi prosesi beynəlxalq hüququn yeni sahəsinin meydana çıxmasına gətirib çıxardı – Beynəlxalq İnsan Haqları Hüququ (BİHH). Bu sahə dövlətlər üzərində özünəməxsus (sui generis) öhdəliklər qoyurdu. Ənənəvi beynəlxalq ümumi hüquq dövlətlərin üzərinə onlar arasında meydana çıxan hüquq münasibətlərini tənzimləyən öhdəliklər qoyurdusa, yeni sahə olan BİHH dövlətlər üzərində dövlət və onun subyekti (təbəəsi) olan insanlarla yaranan hüquq münasibətlərinin bir hissəsini tənzimləyən öhdəliklər qoyurdu. Bu öhdəliklərin icra mexanizmi mükəmməl surətdə təsis edilməsə belə beynəlxalq birliyin üzvü olan dövlətlərin bu sahədə biri digərinə nəzarət etməsi nəzərdə tutuldu.

Beləliklə, BİHH beynəlxalq münasibətlərin subyekti olan dövlətlər üzərinə özünəməxsus xarakteri olan insan haqları öhdəlikləri qoydu. Bu öhdəliklərə əsasən dövlətlər öz yurisdiksiyası altında olan fərdlərin (fiziki şəxslər) və onların təşkilatlarının (hüquqi şəxslər) təməl insan haqlarına hörmət etmək və həmin haqları qorumaq öhdəliyi daşıyırdı.

Dövlətlərin insan haqlarına münasibətdə öhdəlikləri təməl olaraq iki yerə bölünür:

  • Neqativ öhdəliklər – başqa sözlə, çəkinmə öhdəliyi. Bu halda dövlət müvafiq insan haqqına müdaxilə etməmək öhdəliyi daşıyır (məsələn, ifadə azadlığı haqqı – bu halda dövlət söylənən fikrə qarşı hər hansı hərəkət etməməlidir və onunla bağlı hər hansı tədbir görməməlidir);
  • Pozitiv öhdəliklər – başqa sözlə, təmin etmə öhdəliyi. Bu halda dövlət müvafiq insan haqqının həyata keçirilməsi üçün müvafiq tədbirlər atmaq öhdəliyi daşıyır (məsələn, seçki haqqı – bu halda dövlət səsvermənin təmin edilməsi üçün müvafiq tədbirlər görməli və lazımi seçki sistemini təmin etməlidir.

Lakin BİHH meydana çıxana hazırkı dövrə qədər olan təcrübə göstərir ki, dövlətlər öhdəlik götürmələrinə baxmayaraq davamlı olaraq insan haqları öhdəliklərini pozurlar. Dövlətlərin bu öhdəlikləri pozmasına insan haqları pozuntuları deyilir. Dövlətlərin yol verdiyi insan haqları pozuntuları xaraktercə iki cür (dixotomik bölgü) ola bilər:[1]

Birincisi, hüquqi (formal) pozuntular – bu halda dövlət insan haqlarına müdaxilə edən və ya onu məhdudlaşdıran qanunvericilik qəbul edir və həmin qanunvericiliyi icra edir. Bununla da dövlət insan haqlarına müdaxiləni öz ixtiyarında olan formal yollarla pozmuş olur. Misal üçün, 2013-2014-cü illərdə Azərbaycan Respublikasında qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) sahəsində qanunvericiliyə dəyişikliklər edildi və bununla da QHT-lərin xarici maliyyə mənbələrinə çıxışı məhdudlaşdırıldı. Bu nümunə dövlətin insan haqları öhdəliklərini hüquqi (formal) pozmasına dairdir.

İkincisi, real (faktiki) pozuntular – bu halda dövlət insan haqlarına müvafiq qanunvericilik bazası qəbul etmədən yaxud mövcud qanunvericiliyi məhdudlaşdırıcı şərh etməklə müdaxilə edir və ya ona məhdudiyyət qoyur. Bununla da insan haqlarına müdaxiləni öz ixtiyarında olan faktiki zorakılıq (güc) vasitələri ilə pozmuş olur. Məsələn, Azərbaycan Respublikasında rayon (şəhər) icra hakimiyyətləri sərbəst toplaşmaq haqqı ilə əlaqədar daxil olan müraciətləri adətən rədd edirlər və buna dair qısa əsaslandırılmamış cavablar verirlər. Daha sonra isə polis qüvvələri planlaşdırılan və ya həyata keçirilən nümayişləri dağıdır. Bu nümunə dövlətin insan haqları öhdəliklərini real (faktiki) pozmasını göstərir.

Bundan əlavə, qeyd edək ki, insan haqları pozuntuları diskriminasiya (ayrı-seçkilik) və təqiblə müşayiət olunur. Diskriminasiya fərdlər və qruplar arasında əsaslandırılmamış və qeyri-obyektiv fərqli rəftar mənasına gəlir. Təqib fərdlərin və qrupların sistematik olaraq bəd rəftara məruz qalması mənasına gəlir. İnsan haqları kontekstində təqib insan haqlarının sistematik (davamlı) pozulmasında ifadə olunur.

Dövlətlər insan haqları öhdəliklərini yuxarıda qeyd edilən iki növlə pozurlar və insan haqları pozuntuları mahiyyətcə diskriminasiya və təqiblə müşayiət oluna bilər. Bu yazının mövzusu insan haqlarından birinin real (faktiki) pozuntuları ilə əlaqədardır.

 

[1] İnsan haqları pozuntularının müxtəlif təsnifatı mövcuddur. Belə ki, bəzi insan haqları mütəxəssisləri 7 növ pozuntu növü müəyyən ediblər. Lakin hesab edirik ki, dixotomik bölgü (hüquqi və faktiki pozuntular) daha sadə və anlaşıqlıdır. Lakin dixotomik bölgü nüanslı deyil. Belə olan halda ehtiyac yaranarsa daha nüanslı bölgülərdən istifadə edilər. Məsələn, bax Global Basic Rights, edited by Charles R. Beitz, Robert E. Goodin. 2011: https://oxford.universitypressscholarship.com/view/10.1093/acprof:osobl/9780199604388.001.0001/acprof-9780199604388

3. Azərbaycan Respublikasının vicdan və din azadlığı öhdəliyi

Azərbaycan Respublikasının vicdan və din azadlığı haqqına dair öhdəliyinin konstitusion-hüquqi və beynəlxalq hüquqi əsasları var.

Vicdan və din azadlığına dair konstitusion-hüquqi öhdəliyi yaradan fundamental hüquq normaları aşağıdakılardır.

Azərbaycan Respublikası SSRİ-nin süqutu ilə birlikdə 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra bir çox insan haqları müqavilələrinə qoşulmaqla və 27 noyabr 1995-ci ildə qüvvəyə minmiş Konstitusiyasında insan haqlarına dair müddəalar müəyyən etməklə beynəlxalq birliyin qəbul etdiyi təməl insan haqları öhdəliklərini resepsiya edib. Bu insan haqları öhdəliklərindən biri də vicdan və din azadlığıdır.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının (“Konstitusiya”) 48-ci maddəsi vicdan azadlığı haqqını təsbit edir.[1] Konstitusiyada vicdan azadlığı ilə əlaqədar birbaşa və aşkar tanınan əsas imkanlar dini etiqad (dinə etiqad etmək və ya etməmək), dini mərasim (belə mərasimlərdə iştirak), dini yaymaq və əqidəsini açıqlamaq kimi ifadə edilir. Bununla bərabər, Konstitusiyanın mənasına görə dini geyimlər və dini təhsilin (təlimin) birbaşa Konstitusiyada göstərilməsə belə vicdan azadlığının dolayı olaraq tərkib elementləri olduğunu əsaslı olaraq güman etmək mümkündür. Bundan əlavə, Konstitusiyanın 18-ci maddəsinə əsasən din-dövlət ayrılığı və bütün dinlərin dövlət qarşısında bərabərliyi müəyyən edilir. Eləcə də Konstitusiya insan ləyaqətini alçaldan dini baxışların təbliğini qadağan edir və  təhsil sisteminin dünyəviliyini vurğulayır.[2]

Konstitusiyanın 71-ci maddəsi insan haqlarının ümumi məhdudlaşdırılması əsasları müəyyən edilir. Həmin müddəaya əsasən insan haqları Konstitusiya və qanunlarda müəyyən edilmiş əsaslarla, habelə digərlərinin hüquq və azadlıqları ilə məhdudlaşır. Konstitusiyaya əsasən insan haqlarının məhdudlaşdırılması zamanı mütənasiblik prinsipi nəzərə alınır.[3]

“Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında” Konstitusiya Qanunun 3.6-cı maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında göstərilən digər əsaslarla yanaşı, Konstitusiyanın 48-ci maddəsinin II hissəsində göstərilən hər hansı dinə etiqad etmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ həmçinin ictimai təhlükəsizliyin qorunması üçün, 48-ci maddəsinin II hissəsində göstərilən hər hansı dinə etiqad etmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ həmçinin ictimai qaydanın təmin edilməsi üçün, Konstitusiyanın 48-ci maddəsinin II hissəsində göstərilən hər hansı dinə etiqad etmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ sağlamlığın və ya mənəviyyatın və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarının qorunması məqsədi ilə məhdudlaşdırıla bilər.[4]

Azərbaycan Respublikasının vicdan və din azadlığına dair beynəlxalq-hüquqi öhdəlikləri aşağıdakı beynəlxalq hüquqi aktlardan (beynəlxalq müqavilələrdən) irəli gəlir.

Azərbaycan Respublikası 13 avqust 1992-ci ildə Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakta (“MSHBP”) qoşulub.[5] MSHBP Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Baş Məclisi (BM) tərəfindən 16 dekabr 1966-cı ildə qəbul edilmiş çoxtərəfli beynəlxalq insan haqları müqaviləsidir (23 mart 1976-cı ildə qüvvəyə minib). MSHBP-ın 18-ci maddəsi fikir, vicdan və din azadlığına təminat verir. MSHBP vicdan və din azadlığını seçimli vicdani azadlıq kimi, eləcə də fərdi və kollektiv olaraq və ictimai və ya özəl məkanlarda dini inancları ibadət, riayət, praktika və təlim etmə kimi qəbul edir.[6] MSHBP-nin 18-ci maddəsi vicdan və din azadlığının qanunla nəzərdə tutulmuş, legitim məqsədə cavab verən və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan, eləcə də mütənasib məhdudlaşdırılmasına imkan tanıyır.

Azərbaycan Respublikası 25 yanvar 2001-ci ildə Avropa Şurasına (AŞ) 43-cü üzv dövlət kimi qəbul edildikdən sonra 25 dekabr 2001-ci ildə Avropa İnsan Haqları Konvensiyasını (AİHK) imzalayıb edib (15 aprel 2002-ci il tarixdən etibarən AİHK ratifikasiya edilərək Azərbaycana münasibətdə qüvvəyə minib).[7] AİHK-in 9-cu maddəsi fikir, vicdan və din azadlığına təminat verir. Bu təminat mahiyyətcə MSHBP tərəfindən verilmiş təminatla eyni məzmunda və xarakterdədir. AİHK-in 9-cu maddəsinin 2-ci bəndi vicdan və din azadlığına qanunla nəzərdə tutulmuş, 2-ci bənddə sadalanmış (ictimai asayiş maraqları naminə, ictimai qaydanı, sağlamlığı yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və yadigər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün) legitim məqsədlər naminə, demokratik cəmiyyətdə zəruri və proporsional məhdudiyyət qoymağa prinsip etibarilə imkan tanıyır.

Beləliklə, yuxarıda təsvir edilənlərdən göründüyü kimi Azərbaycan Respublikasının həm konstitusion-hüquqi, həm də beynəlxalq-hüquqi səviyyədə vicdan və din azadlığına dair öhdəlikləri mövcuddur. Bu öhdəliyə əsasən Azərbaycan Respublikası vicdan və din azadlığını təmin etməlidir. Bu azadlıq mahiyyətcə, neqativ haq olaraq nəzərdə tutulur.[8] Neqativ mənada vicdan və din azadlığı o mənaya gəlir ki, dövlət qismində Azərbaycan Respublikası birbaşa öz agentləri (nümayəndələri) vasitəsilə yaxud dolayı yollarla üçüncü şəxsləri hüquqi yaxud faktiki yollarla səlahiyyətləndirməklə bu azadlığın subyektlərinə məhdudiyyət qoymaqdan çəkinməlidir və onlara müdaxilələr etməməlidir. Lakin yuxarıda göstərilən hüquq normalarının mahiyyətindən o da aydın olur ki, vicdan və din azadlığı mütləq haq kimi, nisbi haq kimi nəzərd tutulur. Buna görə də konstitusion və beynəlxalq hüquqi normalarda icazə verilən hədlərdə dövlətin həmin haqlara məhdudiyyət qoymaq və müdaxilələr etmək səlahiyyəti mövcuddur. Lakin belə məhdudiyyət və müdaxilələr tripartit yoxlama mexanizminə cavab verməlidir: 1) ilk növbədə, belə məhdudiyyət və müdaxilə qanunla müəyyən edilməli; 2) daha sonra, belə məhdudiyyət konstitusion və ya konvension hüquq normalarda əksini tapan legitim məqsədə cavab verməli; 3) nəhayət, belə müdaxilə demokratik cəmiyyətdə zəruri olmalı, yaxud başqa sözlə, təxirəsalınmaz sosial tələbatdan irəli gəlməli və  qarşıya qoyulmuş legitim məqsədə mütənasib olmalıdır.[9]

Qeyd edək ki, həm MSHBP-in, həm də AİHK-in ehtiva etdiyi insan haqlarına dair hüquq qaydalarının məsul dövlət tərəfindən icra edilib-edilmədiyini yoxlamaq üçün müvafiq strukturlar təsis edilib. MSHBP-yə münasibətdə belə qurum İnsan Haqları Komitəsidir (İHK).[10] AİHK-ə münasibətdə belə tribunal Avropa İnsan Haqları Məhkəməsidir (AİHM).[11] Həm İHK[12], həm də AİHM[13] yurisdiksiyaları üzrə nəzərdən keçirdikləri insan haqları pozuntularına dair şikayətlər üzrə insan haqlarına dair zəngin hüquqi təcrübə (məhkəmə hüququ yaxud ictihad hüququ) formalaşdırıblar (bu proses davam edir). Bu hüquqi təcrübə həmçinin vicdan və din azadlığına münasibətdə formalaşdırılıb. Bu hüquqi təcrübəyə əsasən vicdan və din azadlığına müdaxilələr yuxarıdakı abzasda göstərilən tələblərə cavab verməlidir. Hər iki institut vicdan və din azadlığını demokratik cəmiyyət üçün fundamental azadlıqlardan biri kimi qəbul edərək bu haqqa məsul dövlət tərəfindən qoyulan məhdudiyyət və edilən müdaxilələrə ciddi nəzarət tətbiq edirlər.

Əlavə edək ki, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının rəsmi interpretasiyası məsələsində məsul institut Konstitusiya Məhkəməsidir (KM).[14] Lakin KM-nin vicdan və din azadlığı daxil olmaqla insan haqları sahəsində zəngin hüquqi təcrübəsi mövcud deyil. Ona görə də bu haqlara edilən müdaxilələrə münasibətdə İHK və AİHK-in hüquqi təcrübəsi əsas götürülür.

Nəticə etibarilə, Azərbaycan Respublikası vicdan və din azadlığına dair fundamental (konstitusion və beynəlxalq hüquqi) öhdəlik  daşıyır. Lakin reallıqda bu öhdəliklərin icrası vəziyyəti ürəkaçan deyil.

 

[1] Bax: Konstitusiya (http://www.e-qanun.az/framework/897): Maddə 48. Vicdan azadlığı

  1. Hər kəsin vicdan azadlığı vardır.
  2. Hər kəsin dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır.

III. Dini mərasimlərin yerinə yetirilməsi, ictimai qaydanı pozmursa və ya ictimai əxlaqa zidd deyildirsə, sərbəstdir.

  1. Dini etiqad və əqidə hüquq pozuntusuna bəraət qazandırmır.
  2. Heç kəs öz dini etiqadını və əqidəsini ifadə etməyə (nümayiş etdirməyə), dini mərasimləri yerinə yetirməyə və ya dini mərasimlərdə iştirak etməyə məcbur edilə bilməz.

[2] Bax yuxarıdakı mənbə:

Maddə 18. Din və dövlət

  1. Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır. Bütün dini etiqadlar qanun qarşısında bərabərdir.
  2. İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olan dinlərin (dini cərəyanların) yayılması və təbliği qadağandır.

III. Dövlət təhsil sistemi dünyəvi xarakter daşıyır.

[3] Bax yuxarıdakı mənbə: II. İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının həyata keçirilməsini heç kəs məhdudlaşdıra bilməz. Hər kəsin hüquq və azadlıqları bu Konstitusiyada və qanunlarda müəyyən edilmiş əsaslarla, habelə digərlərinin hüquq və azadlıqları ilə məhdudlaşır. Hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılması dövlət tərəfindən gözlənilən nəticəyə mütənasib olmalıdır.

[4] “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsinin tənzimlənməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Qanunu:

http://www.e-qanun.az/framework/1881

[5] Ratification Status for Azerbaijan:

https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/TreatyBodyExternal/Treaty.aspx?CountryID=11&Lang=EN

[6] International Covenant on Civil and Political Rights:

https://www.ohchr.org/en/professionalinterest/pages/ccpr.aspx

[7] Chart of signatures and ratifications of Treaty 005:

https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list?module=signatures-by-treaty&treatynum=005

[8] Düzdür, vicdan və din azadlığının qismən pozitiv haq kimi aspekti də mövcuddur (yəni dövlət bu haqqın icrası üçün müəyyən addımlar atmalıdır). Lakin vicdan və din azadlığının pozitiv haq aspekti bu məqalənin müzakirə mövzusu deyil. Vicdan və din azadlığının pozitiv haq aspekti ilə əlaqədar bax: Restricting Freedom of Expression for Religious Peace: On the echr’s Approach to Blasphemy, https://brill.com/view/journals/eclr/2/1/article-p75_75.xml.

[9] Steven Greer, The exceptions to Articles 8 to 11 of the European Convention on Human Rights, CoE publication, 1997:

https://www.echr.coe.int/LibraryDocs/DG2/HRFILES/DG2-EN-HRFILES-15(1997).pdf

[10] The Human Rights Committee: https://www.ohchr.org/en/hrbodies/ccpr/Pages/CCPRIndex.aspx

[11] The European Court of Human Rights: https://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=home

[12] CCPR General Comment No. 22: Article 18 (Freedom of Thought, Conscience or Religion): https://www.refworld.org/docid/453883fb22.html

[13] Guide on Article 9 of the European Convention on Human Rights: https://www.echr.coe.int/Documents/Guide_Art_9_ENG.pdf

[14] Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi: http://www.constcourt.gov.az/decisions

4. Azərbaycan Respublikasında vicdan və din azadlığının real vəziyyəti və praktik pozuntular

Azərbaycan Respublikası vicdan və din azadlığı sahəsində fundamental öhdəliklər götürmüş olsa da, bu öhdəliklərin icrası vəziyyəti praktiki olaraq bərbad vəziyyətdədir. Azərbaycan Respublikası həm hüquqi səviyyədə vicdan və din azadlığına ciddi məhdudiyyətlər qoyur, həm də bu haqların praktik (faktiki, de facto) pozuntularına yol verir.

Vicdan və din azadlığının hüquqi pozuntuları bu sahədə sahəvi qanunvericilik aktı olan “Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanundan (“DEAQ”) irəli gəlir.[1] DEAQ 1992-ci ildə qəbul edilib. Lakin hazırkı tarixə kimi DEAQ-a çoxsaylı (24 dəfə) dəyişiklik edilib. Nəticə olaraq DEAQ kifayət qədər məhdudlaşdırıcı hüquq normaları ehtiva edir. Həmin hüquq normalarının əksəriyyəti vicdan və din azadlığını fundamental hədlərdən daha artıq məhdudlaşdırır və vicdan və din azadlığının subyektləri (əsasən dindarlar) üçün ağır öhdəliklər yaradır.

Belə bir şəraitdə bir çox inanclı şəxslər DEAQ-da nəzərdə tutulan əsassız məhdudiyyətlərdən kənarda informal fəaliyyət göstərirlər. Belə olduqda isə dövlət hüquq mühafizə orqanları, xüsusilə Daxili İşlər Nazirliyinin (DİN) struktur qurumları və Dövlət Təhlükəsizlik Xidməti (DTX) vasitəsilə informal fəaliyyət göstərən inanclı şəxslərə müxtəlif müdaxilələr edirlər.

Azərbaycan Respublikasında vicdan və din azadlığının monitorinqini həyata keçirən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatları və digərləri aşağıdakı de facto (faktiki) insan haqları pozuntularını mütəmadi olaraq müəyyən edirlər:[2]

  • Dövlətin icazəsi (avtorizasiyası) olmadan qrup halında yaxud kollektiv vicdan və din azadlığını, əsasən dini ibadət və mərasimi keçirmək istəyən inanclı şəxslərə qarşı polis və xüsusi xidmət orqanları tərəfindən reydlər keçirilməsi;
  • Dini ibadət yerlərinin zorla bağlanması yaxud rəhbərliyinin dəyişdirilməsi məcbur edilməsi;
  • Məscidlərdən kənarda dini ibadətə faktiki qadağa qoyulması;
  • Din və vicdan azadlığının həyata keçirilməsi üçün və bu azadlıqlara qoyulan maneələrə etiraz etmək məqsədilə aktivizmlə (ictimai fəaliyyətlə) məşğul olan şəxslərin barəsində cinayi və ya kvazi-cinayi (inzibati xəta) hüquqi təqibin əsassız olaraq həyata keçiriməsi və bu çərçivədə həmin şəxslərin həbs edilməsi;
  • Yuxarıda qeyd edilən aktivizmlə məşğul olan şəxslərin işgəncəyə, qeyri-insani və qəddar rəftara, eləcə də ləyaqəti alçaldan rəftara məruz qalması;
  • İctimai məkanlarda dini bayram mərasimlərinə de facto qadağa və yaxud ağır məhdudiyyətlərin tətbiqi;
  • Dövlət nəzarətində olan qapalı müəssisələrdə (hərbi hissə, cəzaçəkmə müəssisəsi) dini ibadətin həyata keçirilməsinə əsassız məhdudiyyətlər qoyulması, belə ibadətə icazə verilməsinin rəhbərliyin subyektiv mülahizəsindən asılı olması və belə ibadəti tələb edən şəxslərin təzyiqə məruz qalması;
  • Dini inanclı şəxslərə hüquq mühafizə orqanları tərəfindən müxtəlif xarakterli təzyiqlər göstərilməsi (məsələn, onların izlənilməsi, profilaktik söhbət adı altında polisə dəvət edilərək sorğu-sual edilməsi, hüquq mühafizə orqanları tərəfindən həyat tərzi müdaxilələrinin edilməsi, məsələn, saqqalların kəsilməsi və s).

Göründüyü kimi Azərbaycan Respublikasının agenti (nümayəndəsi) olaraq dövlət orqanları mütəmadi əsaslarla vicdan və din azadlığına müxtəlif xarakterli əsassız faktiki məhdudiyyətlər qoyaraq vicdan və din azadlığını pozurlar.

Bu pozuntuların özülünü DEAQ vasitəsilə yaradılmış ağır hüquqi tənzimləmə çərçivəsi təşkil edir. DEAQ dini inanc azadlığının kollektiv qaydada həyata keçirilməsinə ciddi maneələr qoyur. Bu maneələrin əsası dini inanc azadlığının kollektiv qaydada həyata keçirilməsinə şərt kimi qoyulan dini icma və dini icmanın dövlət qeydiyyatından keçməsi tələbidir. Lakin dini icmaların dövlət qeydiyyatı məsələsində səlahiyyətli dövlət qurumu olan Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinə (DQİDK) geniş səlahiyyətlər verilib. Belə olduqda isə DQİDK istədiyi dini icmanı qeydiyyata almaq və beləliklə, həmin icmanın haqqının kollektiv realizəsinə imkan tanıyır. Praktikada Azərbaycan Respublikasının de facto yanaşması DQİDK-in fəaliyyətində öz əksini tapır. Belə ki, DQİDK dini icmalara ənənəvi və qeyri-ənənəvi kimi cüt bölgü ilə  yanaşır. Ənənəvi dini icmalar Sovet dövründən fəaliyyət göstərən dini icmalardır (şiə müsəlman, xristian ortodoks, yəhudi icmaları). Bu icmalar üzərində uzunmüddətli dövlət nəzarəti olduğu və onların dövlətlə əməkdaşlığı effektiv olduğu üçün həmin icmaların qeydiyyatı ilə əlaqdar problem olmur. Lakin daha sonra müstəqillik erasında meydana çıxmış və fəaliyyət göstərən dini icmalar dövlət tərəfindən qeyri-ənənəvi kimi xarakterizə edilir və onların qeydiyyatı ilə əlaqədar ciddi problemlər yaradılır. Qeyri-ənənəvi icmalara sünni müsəlman dini icmaların əksəriyyəti (dövlətə loyal sayılanlar və Türkiyə Respublikasının rəsmi xətti ilə fəaliyyət göstərənlər istisna olmaqla), müxalif və ya qeyri-loyal (yaxud “iranmeyilli” kimliyi ilə tanınan) şiə müsəlman dini icmalar, Sovet dövründən bəlli olmayan xristian dini icmalar, yehova şahidləri və digərləri aid edilir. Bu icmaların əksəriyyəti qeydiyyat problemi ilə üzləşirlər. Bundan əlavə, DQİDK onların fəaliyyətinə (dini ədəbiyyatın yayılması və s) ciddi nəzarət edir. Beləliklə, Azərbaycanda dini inanc haqqının kollektiv (qrup halında) icrasına ciddi maneələr var. Belə maneələr onunla nəticələnir ki, dövlət qeydiyyatı əldə edə bilməyən dini icmalar informal fəaliyyətə məcbur olurlar. Bundan əlavə, dövlət qeydiyyatına alınan, lakin fəaliyyəti məhdudlaşdırılna dini icmalar (məsələn, müəyyən dini ədəbiyyatı yaymağa qoyulan məhdudiyyətlər) məhdudlaşdırılan fəaliyyətlərini informal şəkildə həyata keçirməyə məcbur qalırlar. Belə olduqda deyə bilərik ki, hüquqi çərçivə olan DEAQ və onun icrasını həyata keçirən DQİDK dini icmaları qanunu pozmağa “vadar edir”. Nəticə olaraq, mövcud hüquqi çərçivə dini icmaları informallaşdırır. Bununla da onları hüquq mühafizə orqanlarının hədəfinə çevirir. Belə hədəf olma halında isə dini inanclı şəxslərin əksəriyyəti öz hüquqlarını kollektiv və dinc şəraitdə həyata keçirsələr belə hüquq mühafizə orqanlarının reydlərinə məruz qalırlar. Bununla da dini ibadət və mərasimlərini kollektiv qaydada həyata keçirən şəxslər “qanunsuz əməl” törətmiş vəziyyətə düşürlər və hüquq mühafizə orqanları tərəfindən “mütəmadi şübhəli” (usual suspect) kimi təqibə məruz qalırlar.

Bundan əlavə, DEAQ müsəlman dini icmaları Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin (QMİ) monopoliyasında birləşməyə vadar edir. Bu halda isə QMİ ilə razılaşmayan dini icmalar yenə informal fəaliyyətə vadar qalırlar (xüsusilə imam, axund təyinatında). Belə olduqda isə daha sonra bu məsələlərə bağlı icmalarla QMİ arasında razılaşmamanın olmaması halında DQİDK QMİ-nin lehinə müdaxilə edərək ya dini icmaların fəaliyyətini dayandırmağa məcbur edir ya da onları QMİ-yə tabe vəziyyətə gətirir. Bir çox müsəlman (xüsusilə sünni) dini icmalar üçün bu da qanundankənar vəziyyət yaradır (QMİ şiə mərkəzli qurum kimi mövcud olub).

Qeyd edək ki, DEAQ-dakı məhdudiyyətlərə görə dini inanclı şəxslər etirazçı aktivizmlə məşğul olurlar. Xüsusilə müxalif şiə müsəlman qruplar bu məsələdə maraqlıdır. Onlar ictimai-siyasi aktivizm göstərməklə DEAQ-da olan məhdudiyyətlərə etiraz etməyə çalışırlar. Belə ki, müxalif şiə icmalar 2011-ci ildə təhsil müəssisələrində hicaba qoyulan məhdudiyyətə qarşı etiraz aksiyaları təşkil ediblər. Onlar şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsi məsələsində hicab qadağasının olmasına da davamlı etiraz edirlər. Bundan əlavə, 2015-ci ildə məşhur ictimai fəal olan Taleh Bağırzadə və yoldaşları tərəfindən Müsəlman Birliyi Hərəkatı (MBH) yaradılıb. MBH bir çox ictimai-siyasi məsələlərlə yanaşı vicdan azadlığına qoyulan məhdudiyyətlərə də etiraz edib. 2015-ci ilin noyabr ayında DİN-in hissələri Bakı şəhərinin Nardaran qəsəbəsində qanlı reyd keçirərək T.Bağırzadə daxil olmaqla MBH-in fəallarını həbs edib. Daha sonra MBH-in fəalları cinayət işi çərçivəsində ağır ittihamlara (konstitusion rejimi devirmək və s) məruz qalaraq uzunmüddətli azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum ediliblər. Həmin icraat prosesində MBH-in çoxsaylı fəalları ağır işgəncə və qeyri-insani rəftara məruz qalıblar. Qeyd edək ki, bundan əvvəlki dövrdə də bir çox dini inanclı aktivistlər bu səviyyədə olmasa da cinayət təqibinə və işgəncə və pis rəftara məruz qalıblar.[3]

Beləliklə, DEAQ-da olan məhdudiyyətlərə qarşı etirazçı aktivizm edən dini inanclı fəallar müxtəlif xarakterli ağır və saxta ittihamlara, eləcə də işgəncə və pis rəftara məruz qoyulurlar. Bununla məqsəd həmin qrupların aktivizminin qarşısını almaqdır. Siyasi Məhbusların Vahid Siyahısı üzrə İşçi Qrupun iyul 2020-ci il tarixə olan məlumatına görə Azərbaycanda 100-dən yuxarı siyasi məhbus mövcuddur. Həmin siyasi məhbusların təxminən yarısını inanclı fəallar təşkil edir.[4]

Vicdan azadlığına qoyulan digər növ faktiki məhdudiyyət dini mərasimlərin keçirilməsidir. Azərbaycan Respublikası dini mərasimlərin keçirilməsi birbaşa qadağan edilməsə də və eləcə də bu mərasimlərin keçirilməsi qaydasına dair hüquqi çərçivə tam aydın olmasa da, hüquq mühafizə orqanları və lokal icra hakimiyyəti orqanları ictimai məkanlarda keçirilən mərasimlərinə müxtəlif məhdudiyyətlər tətbiq edirlər. Bu hallar xüsusi Aşura mərasimində özünü büruzə verir. Müxtəlif regionlarda Aşura günü ilə bağlı problemlər yaranıb (məsələn, Gəncədə insidentlər baş verib, Nardaranda bir sıra hallarda problemlər olub, Naxçıvanda Bənənyar hadisələri).[5]

Dini inanc azadlığının digər pozuntu sahəsi isə dini inanclı şəxslərin həyat tərzinə hüquq mühafizə orqanları, ələkxüsus lokal polis tərəfindən edilən müdaxilələr (məsələn, saqqaların qırxılması, “profilaktik söhbət” və s) və hərbi hissə, eləcə də cəzaçəkmə müəssisələrində dini ibadətlərin icrasına qoyulan məhdudiyyətlərdir. Qeyd edək ki, qapalı müəssisə sakinləri həmin müəssisələrin rəhbərliklərinə iyerarxik tabe olduqları üçün onların vəziyyəti həssas və əlverişsizdir. Bu baxımdan onlar iyerarxik tabe olduqları strukturun mütəmadi təzyiqi altındadırlar.

Nəticə etibarilə, Azərbaycan Respublikasında dövlətin daşıdığı vicdan və din azadlığı öhdəliklərinə baxmayaraq həmin öhdəliklər davamlı dövlət siyasəti nəticəsində və dövlətin agentləri (nümayəndələri) olan hüquq mühafizə orqanları tərəfindən müxtəlif məhdudiyyətlərə və müdaxilələrə məruz qalır. Bu fundamental haqq olan vicdan və din azadlığına belə məhdudiyyətlər və müdaxilələlər bir sıra hallarda qanunla nəzərdə tutulmur yaxud qanunu pozmaqla həyata keçirilir. Eləcə də bu məhdudiyyətlər legitim məqsədlərə cavab vermir (belə ki, onların məqsədi ictimai qaydanı qorumaq deyil, dinə dövlət nəzarətini həyata keçirməkdir). Bundan əlavə, həmin məhdudiyyətlərin demokratik cəmiyyətdə zəruri olub-olmaması, başqa sözlə, demokratik cəmiyyətin təxirəsalınmaz tələblərindən irəli gəlib-gəlməməsi əsaslandırılmır. Nəticə olaraq həmin məhdudiyyət və müdaxilələri vicdan və din azadlığının pozuntusu kimi xarakterizə etmək mümkündür.

Nəticə etibarilə, vicdan və din azadlığının praktik yaxud faktiki (de facto) pozuntularını aşağıdakı qruplara bölmək olar:

  • Hüquqi çərçivənin mürəkkəbliyi və qeyri-müəyyənliyi ilə əlaqədar dövlət icazəsi (avtorizasiyası) olmamasından irəli gələn kollektiv şəkildə informal dini ibadət, mərasim və təbliğata qarşı hüquq mühafizə orqanlarının reydləri və həmin şəxslərin qanun pozuntusu iddiası ilə cinayi və ya kvazi-cinayi (inzibati xəta) məsuliyyətinə cəlb edilməsi;
  • Dini aktivizmlə məşğul olan inanclı şəxslərin saxta, əsassız cinayət ittihamına məruz qalması və bu prosesdə işgəncə və digər pis rəftara məruz qalması;
  • İctimai məkanlarda dini mərasimlərə qoyulan faktiki məhdudiyyətlər və dini inanclı şəxslərin həyat tərzlərinə müdaxilələr (profilaktik söhbətlər və qapalı müəssisələr problemi).

 

 

[1] Dini etiqad azadlığı haqqında Qanun (20 avqust 1992-ci ildə qəbul edilib, 04 may 2021-ci il tarixli redaksiyası qüvvədədir):

http://www.e-qanun.az/framework/7649

[2] Azərbaycanda vicdan və din azadlığının pozuntularını monitoqinq əsas qeyri-hökumət təşkilatı Oslo (Norveç) mərkəzli Forum18 insan haqları təşkilatıdır: https://www.forum18.org/forum18.php; https://www.forum18.org/archive.php?article_id=2429. Bundan əlavə, Beynəlxalq Din Azadlığı üzrə Birləşmiş Ştatlar Komissiyası (The United States Commission on International Religious Freedom (USCIRF)) ABŞ federal hökuməti nəzdində yaradılmış monitorinq komitəsi olaraq həmçinin Azərbaycam Respublikasında dini azadlığın vəziyyətini davamlı olaraq monitorinq edir: https://www.state.gov/reports/2020-report-on-international-religious-freedom/azerbaijan/

[3] Azerbaijan: Torture and Travesty of Justice in Nardaran Case, https://www.refworld.org/docid/5899dc714.html

[4] Siyasi Məhbusların Vahid Siyahısı üzrə İşçi Qrup (iyul 2020):

https://smdtaz.org/wp-content/uploads/2020/06/Vahid-Siyasi-Mahbus-Siyahisi-10.06.2020-az.pdf

[5] Bu insidentlər üçün bax: https://www.gununsesi.info/asura-gunu-g%C9%99nc%C9%99d%C9%99-ara-qarisib/; https://www.coe.int/en/web/commissioner/blog/-/asset_publisher/xZ32OPEoxOkq/content/azerbaijan-should-urgently-improve-the-protection-of-freedom-of-expression/pop_up?_101_INSTANCE_xZ32OPEoxOkq_viewMode=print&_101_INSTANCE_xZ32OPEoxOkq_languageId=it_IT

5. Vicdan və din azadlığının de facto (faktiki) pozuntularına qarşı hüquqi müdafiə tədbirləri (remedies)

İnsan haqları pozuntuları baş verdiyi təqdirdə həmin haqlarının bərpası (restisuiyası) tələb edilə bilər. Bu halda haq sahibinin belə bərpa prosesinə olan əlavə haqqı meydana çıxır. Belə haqq hüquqi müdafiə tədbirləri haqqı yaxud binagüzarlıq haqqı (right to remedy) adlandırılır.[1] Binagüzarlıq haqqı AİHK-in 13-cü maddəsində subsidiar (yardımçı) haqq kimi müəyyən edilir. Eləcə də BMT-nin insan haqları mexanizmləri də binagüzarlığın müəyyəssərliyini (access to remedy) təməl haqq kimi qəbul edirlər.[2]

Nəzəri olaraq binagüzarlıq iki mənada anlaşılır:[3] birincisi, prosessual mənada; ikincisi, substantiv mənada. Prosessual mənada binagüzarlıq (tədbir) insan haqları pozuntusuna dair iddiaların araşdırıldığı prosessual instansiyaları və həmin instansiyalarda olan mühakimə üsulunu əhatə edir. Substantiv mənada binagüzarlıq (tədbir) belə bir prosesin nəticəsi olaraq müvəffəq iddiaçının hüququnun bərpasına dair tədbiri nəzərdə tutur.

Prosesusal mənada binagüzarlıq ədalətə çatımlığı (ədliyyə müyəssərliyi, acess to justice) təmin edən institutların təsisini tələb edir. Belə institutlar ilk növbədə, məhkəmələr ola bilər. Lakin məhkəmədənkənar insitutlar da mövcud ola bilər. Belə institutlar ya komissiya ya tribunal kimi yekun nəticə hasil etmək potensialına malik ola bilər ya da işin araşdırılmasına subsidiar töhfə verə bilərlər (ombusman). Beləliklə, insan haqları pozuntularına münasibətdə prosessual binagüzarlıq institutları təsis etmək və həmin institutların mütəmadiliyini təmin etmək dövlətin təməl insan haqları öhdəliklərindən biridir.

Substantiv mənada binagüzarlıq restitutio in integrum məfhumuna uyğun olaraq insan haqları pozuntusudan zərərçəkən şəxsin haqlarının optimal bərpasına nail olabiləcək tədbirlərin mövcudluğunu nəzərdə tutur. Substantiv binagüzarlığa kompensator, deklarativ, preventiv və restorativ tədbirlər aiddir. Kompensator tədbir haqqın restitusiyası mümkün olmadıqda onun pozuntusuna görə maddi təzminatın ödənilməsini nəzərdə tutur. Deklarativ tədbir haqq pozuntusunun etirafı yaxud tanınması mənasına gəlir. Preventiv tədbirlər gələcəkdə pozuntu olmaması üçün qabaqlayıcı tədbirlər görülməsidir. Restorativ ədliyyə tədbirləri isə keçmişdə baş vermiş ağır və davamlı pozuntularla hesablaşmaq üçün istifadə edilir.

Bundan əlavə, hüquqi tədbirlər həyata keçirilərkən insan haqları pozuntusunun xarakterini də nəzərə almaq lazımdır. İnsan haqları pozuntusu hüquqi (formal) olduqda onun üçün ayrı tədbir görülməsi nəzərdə tutulur. Lakin pozuntu faktiki (de facto) olduqda isə onun üçün ayrı tədbirlər görülməlidir. Eləcə də hüquqi tədbilər ümumi xarakterli ola bilər (məsələn, məhkəmələr bütün insan haqları pozuntularına aid instansiyadır). Lakin bəzi hallarda spesifik institutlar da yaradıla bilər (məsələn, davamlı pozuntular olduqda hipotetik Vicdan azadlığı Ombudsmanı).

Bu araşdırmanın məqsədi Azərabycan Respublikasında baş verən vicdan və din azadlığının faktiki (de facto) pozuntularına aiddir. Araşdırma xülasəsi nümayiş etdirir ki, əsas faktiki pozuntuların bir hissəsi hüquqi (formal) pozuntulardan irəli gəlir. Belə ki, DEAQ-ın yaratdığı qeyri-müəyyən hüquqi çərçivə dini inanclı şəxslərin informal fazada fəaliyyət göstərməsi ilə nəticələnir. Bu isə həmin şəxslərə qarşı daha sonra reydlərin zəminini təşkil edir. Belə olduqda faktiki pozuntuların bir hissəsinin qarşısını almaq üçün DEAQ insan haqları standartlarına uyğunlaşdırılmalıdır. Bu olmadan DQİDK və hüquq mühafizə orqanları vasitəsilə törədilən pozuntular davam edəcək.

Digər bir aspekt dini inanclı fəalların etirazçı aktivizminə qarşı hüquq mühafizə, ələlxüsus polis repressiyasının əsassız ittihamlarla təşkili və bu çərçivədə işgəncə və pis rəftarın tətbiqidir. Buna qarşı ümumi tədbir kimi hüquq mühafizə praktikası dəyişdirilməlidir. Bu cür dəyişiklik ilk növbədə, siyasi iradə tələb edir. Belə siyasi iradənin olacağı təqdirdə hüquq praktikasının dəyişikliyi üçün yeni və daha aydın hüquqi çərçivə yaradılmalı və eləcə də polis praktikasına effektiv məhkəmə nəzarəti yaradılmalıdır. Lakin artıq belə pozuntuların kütləvi şəkildə hüquq mühafizə orqanları tərəfindən təşkili nəzərə alınaraq bu pozuntuların institusional xarakter daşıdığını nəzərə almaq lazımdır. Belə olduqda məhkəmədənkənar (məhkəməyəqədər) müstəqil komissiyalar vasitəsilə işgəncə və pis rəftar hallarının araşdırılmasına imkan verən yeni addımlar atılmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, polisdə törədilən işgəncə və pis rəftar hazırda prokurorluq tərəfindən aparılır. Cari vəziyyətdə prokurorluq məhkməyəqədər belə araşdırma üçün effektiv institut deyil.

Bundan əlavə, hüquq mühafizə orqanları insanların həyat tərzinə müdaxilə etməməyə dair açıq təlimatlarla instruksiya edilməlidirlər.

Nəhayət qeyd etmək lazımdır ki, vicdan və din azadlığı pozuntularının davamlılığını nəzərə alaraq müvəqqəti olaraq Ombusman (İnsan hüquqları Müvəkkili) Aparatı nəzdində Vicdan azadlığı üzrə məxsusi Komissiya yaradılması müsbət təcrübə olardı. Belə bir hipotetik Komissiyanın müstəqilliyi və qərəzsizliyini təmin etmək üçün müvafiq addımlar atılmalı və həmin Komissiyanın işində peşəkar insan haqları mütəxəssislərinin iştirakı təmin edilməlidir. Bundan əlavə, belə hipotetik Komissiyaya lazımi araşdırma aparmaq imkanları yaradılmalıdır. Belə ki, hüquq mühafizə orqanlarının həmin Komissiya ilə əməkdaşlıq etmək, çatımlılıq və sənədləri təqdim etmək öhdəliyi qoyulmalıdır. Komissiyanın yekun rəyləri deklarativ xarakter daşıya və gələcəkdə məhkəmə işlərində sübut kimi istifadə edilə bilər.

Bundan əlavə, kompensator tədbirlərin effektivliyini artırmaq üçün tədbirlər görülməlidir. Bu məqsədlə Mülki Məcəllənin deliktə dair hüquq normalarında müvafiq dəyişikliklər edilməli və dövlət orqanlarının yuxarıda qeyd edilən Komissiyanın rəyi əsasında kompensasiya ödəmək öhdəliyinin olduğu qeyd edilməlidir. Bu hal həmçinin preventiv tədbir üçün əhəmiyyətli ola bilər. Belə ki, belə kompensasiya ödəmək riskinin yerli səviyyədə artması ehtimalı dövlət orqanları üçün çəkindirici ola bilər.

Həmçinin vicdan azadlığının davamlı pozuntuları ilə əlaqədar restorativ tədbirlərin hansılar ola biləcəyi vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən nəzərdən keçirilməlidir. Misal üçün, belə tədbirlərdən biri kimi Siyasi Məhbusların Vahid Siyahısı üzrə İşçi Qrupun siyahısında olan dini inanclı fəalların azad edilməsi restorativ binagüzarlıq vasitəsinə nümunə ola bilər. Nəzərə alsaq ki, hazırda bu fəalların sayı siyasi məhbuslar arasında çoxluq təşkil edir, bu tədbir ciddi fərq yarada bilər.

 

[1] Rəsmi tərcümədə və Azərbaycandilli ədəbiyyatda “remedy” sözü hüquqi müdafiə vasitəsi kimi tərcümə edilir. Lakin hesab edirik ki, tədbir yaxud binagüzarlıq daha müvafiq və müvəffəq tərcümə olaraq məfhumu ifadə edə bilərdi.

[2] Access to Remedy: https://www.ohchr.org/EN/Issues/Business/Pages/AccessToRemedy.aspx

[3] Dinah L. Shelton. Remedies in International Human Rights Law, səhifə 7-8: https://scholarship.law.gwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1234&context=faculty_publications

6. Nəticə

Beləliklə, vicdan və din azadlığının pozutunsu və həmin pozuntuların aradan qaldırılması ilə əlaqədar aşağıdakı nəticələr və həmin həmin nəticələrə müvafiq görülməli tədbirlər hasil olur:

  • Vicdan və din azadlığının faktiki pozuntuları mütəmadi xarakter daşıyır;
  • Bu pozuntuların aradan qaldırılması üçün DEAQ-da substantiv dəyişikliklər edilməli və DEAQ fundamental insan haqları standartlarına uyğunlaşdırılmalıdır;
  • İşgəncə və pis rəftar hallarının araşdırılması üçün məhkəməyəqədər xüsusi komissiya yaradılmalı və bu komissiyanın rəylərinin məhkəmələr üçün tövsiyəedici hüquqi qüvvəsi olmalıdır;
  • Ombudsman nəzdində Vicdan azadlığı üzrə Komissiya təsis edilməli və bu Komissiyanın müstəqilliyi, qərəzsizliyi təmin edilməli, eləcə də dövlət orqanlarının bu Komissiya ilə imperativ əməkdaşlıq öhdəliyi mövcud olmalıdır;
  • Mülki Məcəllədə insan haqları pozuntularına görə dövlət orqanlarının delikt öhdəliyi genişləndirilməlidir;
  • Hüquq mühafizə orqanlarının həyat tərzinə və dini inanclı şəxslərə müdaxilə etməməsinə dair aydın instruksiyalar hazırlanmalıdır;
  • Siyasi Məhbusların Vahid Siyahısı üzrə İşçi Qrupunun siyahısında göstərilən dini inanclı fəalların azad edilməsi təmin edilməlidir.