Azərbaycanda Dini Etiqad Azadlığında Məhdudiyyətlər və Onların Beynəlxalq Standartlarla Ziddiyəti

1. Giriş

İnsanın sahib olduğu təbii hüquqlardan biri - istədiyi dinə inanıb-inanmama sərbəstliyidir. Günümüzdə dini həyat və inanc, bir çox insanın həyatında vacib yer tutur və dini həyatın yoxluğu da o insanların həyatını əskik edir. Digər tərəfdən, heç bir dinə inanmayan insanlar var, onlar üçün dini adətlərə və qaydalara məruz qalmaq da xeyli ağır və qəbul oluna bilməz bir hal olardı. Habelə bir dinə inanan insanı başqa dinə qulluq etməyə məcbur etmək də əsla qəbul olunacaq bir hal deyildir. Bütün bunlar isbat edir ki, inanc azadlığı, hər kəsin ehtiyacı və təminatı olan bir azadlıqdır.

 Lakin din azadlığı bəzi hallarda məhdudlaşdırıla da bilər, və bunun məqsədi müxtəlif dinlərin bir arada dinc şəraitdə yaşamalarını təmin etməkdir. Din azadlığının məhdudlaşdırılmasını  milli qanunvericilkdə və beynəlxalq sənədlərlə tənzimləndiyini müşahidə etmək mümkündür. Bununla belə qeyd olunmalıdır ki, milli tənzimləmələr heç də həmişə beynəlxalq standartlara uyğun gəlmir. Bu da, çox vaxtlar tənzimləyici orqanın ictimai qayda, milli təhlükəsizlik kimi siyasi səbəblərlə davranması ilə bağlı olur.

Digər tərəfdən, gətirilən məhdudiyyətlər dəqiq və aydın olmalıdır. Dini əqidnin ifadəsini məhdudlaşdırmaq üçün əsas (baza) rolunu oynayan milli qanunvericilik çatımlı olmalıdır. Avropa Məhkəməsi qanunçuluğun əsası kimi, yazılı qaydaların insanları özbaşınalığa qarşı qorumasını, hakimiyyət orqanlarına hədsiz diskresion səlahiyyət verməməsini xüsusilə qeyd edir. Qanunçuluğun bir digər şərti, qanunun nəzərdə tutduğu nəticənin öngörüləbilən olmasıdır: hər bir fərd öz dini əqidəsini ifadə etməyin nəticələrini öncədən görə bilməli, öz davranışını müvafiq surətdə tənzimləməlidir.[1]

Bu yazıda dini etiqad azadlığının əhatə dairəsi, əsas mənbələri, beynəlxalq standartları, dini etiqad azadlıq haqqında Azərbaycan qanunverciliyi və ona məhdudiyyətlər araşdırılacaqdır.

 

[1] ECtHR, Case of Mammadov v.Azerbaijan, (Application No. 7308/12), para.30

 

2. Dini etiqad azadlığının əhatə dairəsi

1948- ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qəbul etdiyi Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin (bundan sonra - UDHR) 18-ci maddəsində dini etiqad və vicdan azadlığı haqqında deyilir: «Hər bir şəxs düşüncə, vicdan və din azadlığı hüququna malikdir; bu hüquqa öz dinini və etiqadını dəyişmək azadlığı, öz dininə və inanclarına təhsil, dua və dini ritual ayinlər zamanı təklikdə və ya başqaları ilə birlikdə, aşkar və fərdi şəkildə etiqad etmək azadlığı daxildir». Bənzər məzmunda bir tərifi həm 1966 tarixli Mülki və Siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın (ICCPR) 18-ci maddəsində, həm  də Avropa İnsan Hüquqları Kovensiyasının (ECHR) 9.1-ci maddəsində görmək mümkündür. Lakin adını çəkdiyimiz 3 beynəlxalq sənədlərdən heç birisi, “din” ya da “din/dini etiqad azadlığına” bir tərif gətirməyib.

      Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi də bu anlayışlara birbaşa tərif vermir. Amma dolayı olaraq din azadlığı haqqında qeyd edib ki:

Din azadlığı, dindarların kimliyini və onların həyat haqqında anlayışını müəyyən edən həyati elementlərdən biridir, lakin bu həm atesitlər, aqnostiklər, skeptiklər və heç bir əqidəyə inanmayanlar üçün də olduqca dəyərlidir. Əsrlər boyunca qurbanlar vermə bahasına formalaşmış demokratik cəmiyyətdən ayrılmaz olan plüralizm bundan asılıdır.[1]

Diqqət edilsə, AİHM öz yanaşmasında bunların altından xətt çəkir və mühüm sayır:

  1. belə əqidələr daşıyıcısı olan fərdlərin kimliyini müəyyən edir,
  2. ənənəvi və qeyri-ənənəvi dinlər, habelə, qeyri-dini fikirlər bu anlayış çərçivəsinə daxildir,
  3. həmin əqidələrə bərabər qaydada yanaşılmalıdır,
  4. müxtəlif əqidələrə və bunların bir-birinə qarşı dözümlülük göstərilməlidir.

 

Din və dini etiqad azadlığı haqqında beynəlxalq hüquqda bir tərifin olmadığını AŞ-nın Venesiya Komissiyası da qeyd edir. Venesiya Komissiyasının 18-19 İyun 2004-cü ildə 59-cu Plenar Sessiyasında qəbul etdiyi “Dini Etiqad Azadlığına təsir edən qanunların hüquqi qiymətləndirilməsinin aparılması Qaydalarına” (Guidelines for Legislative Reviews of Laws affecting Religion or Belief) görə, dinin və dini inancın nə olduğuna dair müxtəlif qeyri-müəyyənliklər olduğuna görə, bir çox dövlət bu anlayışlara bir tərif vermədə çətinlik çəkir. Yayqın səhv isə ondan ibarətdir ki, dinin tərifində bir çoxları “Tanrıya inancın” bir şərt olduğunu düşünür, halbuki klassik Buddizmdə, ya da müxtəlif tanrı inancları olan Hinduizmdə “Tanrıya inancın” olmadığı bilinən məsələdir.[2] AİHM-nə görə isə, pasifizim də bir etiqad məsələsidir.[3]

Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin (AİHM) isə, bəzi məsələlərdə BMT-nin İnsan Hüquqları Komitəsi (HRC) kimi geniş yanaşmadığını görmək mümkündür və dini inancın yarandığını qəbul etməsi üçün, həmin inanclarda bir sistematikanı və ciddiliyi axtardığını görmək mümkündür. AİHM-nə görə, köklü inançları və buna dayalı güclü hisləri əks etdirən əqidələri tanımaq və müdafiə etmək də vicdan və din azadlığına daxildir. Lakin bəzi əqidələrin vicdan və din azadlığı ilə qorunması üçün, bu əqidələr müəyyən standartlara cavab verməlidir. Bu baxımdan nəzərdə tutulan “əqidə” hər hansı şəxsin malik olduğu əqidəni deyil, “müəyyən inam, ciddilik, bütövlük və mühümlük səviyyəsinə çatan baxışları” bildirir. Belə baxışlar həyatın əhəmiyyətli aspektləri ilə bağlı olmalıdır. AİHM-nə görə, müəyyən hərəkətin motivində sırf bəzi əqidələrin durması faktı hələ ki, bu hərəkətin vicdan və din azadlığından istifadə etməsinə kifayət etmir. Törədilən hərəkət müəyyən şəxsin dini etiqadının və ya konkret dini etiqadın vacib tərkib hissəsi olmalıdır.

Din azadlığı həm də hərhansı dinə inanmama azadlığını ehtiva edir, bu səbəblə də ona dini etiqad azadlığı da deyilir. [4]

BMT-nin İnsan hüquqları Komitəsi isə, dini etiqad azadlığı haqqında 22 nömrəli Ümumi Şərhinin 2-ci bəndində qeyd edir ki (General Comment), “18-ci maddə sadəcə ənənəvi dinlərə ya da institusional xüsusiyyətlərə ya da praktikalara sahib olan dinlərə tətbiq olunmur. Bu səbəblə yeni yaranmış ya da əsas dini konfessiya tərəfindən düşməncə qəbul olunan dini azlığı təmsil etsələr də, Komitə hər hansı səbəblə hansısa din ya da etiqada olan ayrı-seçkilik ənənəsini qayğı ilə izləyir.”[5]

İCCPR-ın 18ci maddəsi daxili dini azadlıqla (internal freedom),  şəxsin dinini bəyan (təzahür) edən xarici və ya ictimai dini azadlğı fərqləndirir. İkincisini həm də “ öz etiqadını açıqlama (to manifest)” adlandırırlar. “Birincisi mütləq olduğu halda, ikincisi Maddədə göstərilən məhdudiyyətlərə tabedir. 18.3-cü maddəyə əsasən, dinin və inancın təzahürü ilə bağlı hər hansı bir məhdudiyyət (1) qanunla nəzərdə tutulmalı, (2) sadalanan məqsədlərdən birinə (ictimai təhlükəsizlik, asayiş, sağlamlıq və ya əxlaq və ya başqalarının əsas hüquq və azadlıqları) və (3) irəli sürülən məqsədə çatmaq üçün zəruri olmalıdır.[6] Eyni yanaşmanı da, yəni etiqad azadlığının “daxili azadlıq” və “xarici azadlıq” olaraq ikiyə bölünməsini, Venesiya Komissiyasının 11.06.2004 tarixli 271/2004 saylı Mülahizəsində (Opinion) görmək mümkündür.[7]

      Etiqad azadlığının daxili və xarici azadlığa bölgüsünü DEAQ 1-ci maddəsində də görmək mümkündür. Həmin maddənin ikinci hissəsinin ilk iki cümləsi daxili etiqad azadlığını, son iki cümləsi isə xarici etiqad azadığını tənzimləyir.

 

 

[1] Serif v. Greece, no. 38178/97, § 49, ECHR 1999-IX, and the Kokkinakis v. Greece judgment of 25 May 1993, Series A no. 260-A, pp. 17-18, §§ 31 and 33

[2] “Guidelines for Legislative Reviews of Laws affecting Religion or Belief”, adopted by the Venice Commission at its 59th plenary session (Venice, 11 June 2004, CDL-AD(2004)028), §.2.

[3] Case of Arrowsmith v. the UK (12.10.1978)

[4] UN Human Rights Committee, General Comment no 22, §.2

[5] UN Human Rights Committee, General Comment no 22, §.2.

[6] Karen Musalo, Claims for Protection Based on Religion or Belief: Analysis and proposed conclusions, in: Legal and Protection Policy Series, December 2002, UNHCR Publications, p.8

[7] Adı keçən mülahizənin B.1 hissəsi, səhifə 7.. Baxın: https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL(2004)061-e

3. Dini etiqad azadlığının beynəlxalq standartları

AİHK bu hüququ 9-cu maddədə tənzimləyir. Həmin maddəyə görə:

  1. Hər kə­­­­­­sin fi­­­­­­kir, vic­­­­­­dan və din azad­­­­­­lı­­­­­­ğı hü­­­­­­qu­­­­­­qu var­­­­­­dır; bu hü­­­­­­qu­­­­­­qa öz di­­­­­­ni­­­­­­ni və ya əqi­­­­­­də­­­­­­si­­­­­­ni də­­­­­­yiş­­­­­­mək azad­­­­­­lı­­­­­­ğı, öz di­­­­­­ni­­­­­­nə və ya əqi­­­­­­də­­­­­­si­­­­­­nə həm tək­­­­­­ba­­­­­­şı­­­­­­na, həm də baş­­­­­­qa­­­­­­la­­­­­­rı ilə bir­­­­­­lik­­­­­­də eti­­­­­­qad et­­­­­­mək və açıq, ya­­­­­­xud şəx­­­­­­si qay­­­­­­da­­­­­­da iba­­­­­­də­­­­­­ti, tə­­­­­­lim­­­­­­lə­­­­­­ri, di­­­­­­ni və mə­­­­­­ra­­­­­­sim ayin­­­­­­lə­­­­­­ri­­­­­­ni ye­­­­­­ri­­­­­­nə ye­­­­­­tir­­­­­­mək azad­­­­­­lı­­­­­­ğı da­­­­­­xil­­­­­­dir.
  2. Öz di­­­­­­ni­­­­­­nə və ba­­­­­­xış­­­­­­la­­­­­­rı­­­­­­na eti­­­­­­qad et­­­­­­mək azad­­­­­­lı­­­­­­ğı yal­­­­­­nız ic­­­­­­ti­­­­­­ma­­­­­­i asa­­­­­­yiş ma­­­­­­raq­­­­­­la­­­­­­rı na­­­­­­mi­­­­­­nə, ic­­­­­­ti­­­­­­ma­­­­­­i qay­­­­­­da­­­­­­nı, sağ­­­­­­lam­­­­­­lı­­­­­­ğı, ya­­­­­­xud mə­­­­­­nə­­­­­­viy­­­­­­ya­­­­­­tı qo­­­­­­ru­­­­­­maq üçün və ya di­­­­­­gər şəxs­­­­­­lə­­­­­­rin hü­­­­­­quq və azad­­­­­­lıq­­­­­­la­­­­­­rı­­­­­­nı mü­­­­­­da­­­­­­fi­­­­­­ə et­­­­­­mək üçün qa­­­­­­nun­­­­­­la nə­­­­­­zər­­­­­­də tu­­­­­­tul­­­­­­muş və de­­­­­­mok­­­­­­ra­­­­­­tik cə­­­­­­miy­­­­­­yət­­­­­­də zə­­­­­­ru­­­­­­ri olan məh­­­­­­du­­­­­­diy­­­­­­yət­­­­­­lə­­­­­­rə mə­­­­­­ruz qa­­­­­­la bi­­­­­­lər.

 Görüldüyü kimi, AİHK da bu hüququn məhdudlaşdırıla biləcəyini nəzərdə tutur. Zatən DEAQ 1-ci maddəsinin 3-cü hissəsi AİHK 9/2 ilə kifayət qədər oxşardır. İCCPR 18-ci maddəsində də məhdudlaşdırma şərtləri göstərilsə də, onlar AİHK ilə bənzərlik ərz edir. Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası, dini etiqad azadlığı haqqında məsələlərə dair rəy bildirəndə, əsas olaraq AİHK 9-cu maddəsində və ICCPR 18-ci maddəsində olan standartlara istinad edir; bununla belə Komissiyanın özü də müəyyən standartlar ortaya qoymuşdur.

Bu bölmədə müvafiq beynəlxalq standartlardan daha çox bəhs etmədən, onlara Azərbaycan qanunvericiliyi incələnəndə toxunacağıq.

4. Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan qanunvericiliyi

Dini etiqad azadlığı haqqında Azərbaycan qanunvericiliyinin əsasını irəlidə DEAQ adlandıracağımız Dini Etiqad Azadlığı haqqında qanun təşkil edir. Digər sahələrdə olduğu kimi bu sahədə də inzibati-normativ tənzimləmələr olsa da (DQİDK-ın Əsasnaməsi kimi) əsas qanunvericilik sənədini DEAQ təşkil edir. Konstitusiyanın 48-ci maddəsi də dini etiqad azadlığını tənzimləsə də, həmin tənzimləmə ümumi və abstraktdır. Bir çox hallarda hüququn necə tətbiq olunacağı ilə bağlı göstərici xüsusiyyətlət daşımır. Müfəssəl tənzimləmə DEAQ-dadır. Müvafiq qanun Elçibəy hökuməti zamanında qəbul edilməklə bərabər, müxtəlif zamanlarda ciddi dəyişikliyə məruz qalmışdır.

Əslində, Konstitusiyanın 151-ci maddəsinə görə ölkənin qanunvericilik sisteminə daxil olan normativ hüquqi aktlar ilə (AR Konstitusiyası və referendumla qəbul edilən aktlar istisna olmaqla) dövlətin tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələr arasında ziddiyyət yaranarsa, həmin beynəlxalq müqavilələr tətbiq edilir. Habelə, qeyd etməliyik ki, elə “Dini etiqad azadlığı haqqında” Qanunun 31-ci maddəsi qeyd edir ki, dini etiqad azadlığı haqqında daxili qanunvericilik, Azərbaycan Respublikasının iştirak etdiyi beynəlxalq müqavilədən fərqli qaydalar ehtiva etdikdə, belə halda  beynəlxalq müqavilənin qaydaları tətbiq olunur. Bu müddəanı eyni qanunun 2-ci maddəsi də qüvvətləndirir: Belə ki, həmin maddəyə görə dövlətin tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələr də DEAQ ilə birlikdə dini etiqad qanunvericiliyini təşkil edir. Bu səbəblə beynəlxalq hüququn din azadlığı məsələsində göstərdiyi çərçivələri nəzərə almaq lazımdır. Başqa bir sözlə, beynəlxaq qanunvericilik də ölkə qanunvericiliyinin bir hissəsi sayılır. Bununla bərabər, beynəlxalq standartları məqalənin digər bir bölməsində araşdıracağıq. Unudulmamalıdır ki, beynəlxalq insan hüquqlarında dövlətin tərəf olmadığı beynəlxalq hüquq standartları da həmin dövlət üçün məyyən öhdəliklər yarada bilər.

5. “Dini etiqad azadlığı” haqqında qanun və onun əsas xüsusiyyətləri

Din azadlığı əsas azadlıqlardlardan biri olması cəhətilə formal qanunla tənzimlənməlidir. Beynəlxalq hüquqda da din azadlığı daha az məhdudlaşdırıla bilən azadlıq kimi qarşımıza çıxır. Məsələn, milli təhlükəsizlik bəhanəsilə etiqad azadlığının məhdudlaşdırılmasına AİHK və ICCPR yol vermir.[1] Halbuki Konvensiyanın 10-cu və 11-ci maddələri bu imkanı nəzərdə tutur. Hər nə qədər DEAQ-ın preambulasında qanunun məqsədi kimi Konstitusiyaya və ya ratifrikasiya olunmuş beynlxalq müqavilələri həyata keçirmə göstərilsə də, qanunun maddələrinin sistematik təhlili qanunun məqsədinin fərqli olduğunu ortaya qoyur. Hərçənd, kolliziya halında beynəlxalq normaların tətbiqi nəzərdə tutulsa da (31-ci maddə), aşağı məhkəmələr ilk növbədə qanunu tətbiq etdiyinə görə real həyatda dini etiqad münnasibətlərinə ilk növbədə aşağıda incəliyəcəyiimiz normalar tətbiq olunacaq. Bu səbəblə rəsmi din siyasətinin nə olduğunu anlamaq qanunun şərhi üçün vacibdir. Azərbaycan höküməti, özəlliklə gətirdiyi qanun dəyişiklikləri ilə din siyasətində 2 prioriteti güdür.

DEAQ 1992-ci ildə qəbul olunsa da, 20-dən çox dəyişikliklərə məruz qalmışdır.

Bu siyasətin birinci prioriteti, SSRİ-də dinin azad olmaması və bu səbəblə də ölkədə müstəqil və illərcə formalaşmış güclü yerli dini konfessiyaların olmamasına görə, xarici güclərə bağlı hansısa dini konfessiyanın yayılmasının yolverilməzliyidir. Məsələn, xaricdə alınan dini təhsil dərəcəsinin daha sonra ölkədə tanıtdırılması şərti bu prioritetə xidmət edir.

Din siyasətinin digər prioriteti, dövlətin nəzarətindən kənar, onun nəzarəti olmadan bir dini konfessiyanın yayılmasının qarşısını almaqdır. Dini icmaların da qeydiyyata alınmadan fəaliyyət göstərmə qadağaları bu prioritetə xidmət edir. Bunlara əlavə olaraq da qeyd etmək olar ki, hərhansı din öz davamçılarına ciddi təsir elə bildiyi səbəbiylə, hökümət dini qruplaşmaların ictimai rəyə təsir göstərməsindən ciddi çəkinirbunlar və bunlardan heç birinin böyüməklə ictimai rəyə ya da hökümət siyasətinə təsir etməsini də arzulamır.

Bu qeyd etdiklərimiz qanuni mövqelər deyil, qanunda yazılmayan siyasi səbəblərdir. Məsələn əlavə olaraq qeyd edə bilərik ki, dövlət fərdi ibadətlərə və marjinal qalacaq konfessiyalara müdaxilə etmir, halbuki böyümə ehtimalı olan qrup fəaliyyətlərinə ciddi nəzarət qurmaq istəyir. Bununla da hökümət bir tərəfdən sekulyarizmi, digər tərəfdən də cəmiyyət üzərində nəzarəti qorumağa çalışır.

DEAQ hər növ dini quruma tətbiq olunmaqla onu tənzimləyir. Buraya ibadətxanalar, dini tədris müəssisələri, dini qrupla[2]şmalar, dini institutlar, hətta fərdi dini praktikalar daxildir. Heç bir dinə inanmama etiqadından irəli gələn hərəkətlər və münasibətlər, demək olar ki, bu qanunla tənzimlənmir. Digər tərəfdən, DEAQ dinə və dini etiqada bir tərif gətirmədiyinə görə bir din mahiyətində sayılmayacaq və ya sayılması şübhəli olan inanc, idealogiya və davranışların (məsələn, satanizm kimi)  DEAQ ilə tənzimləndiyi qeyri-müəyyəndir. Azərbaycanda dinin dövlətdən ayrı olması qəbul olunsa da,  DEAQ-ın Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə xüsusi bir yer verdiyini demək mümkündür. Bunun səbəbi ölkədə əsas dini konfessiyanın islam dini konfessiyası olması ilə izah oluna bilər. Qeyd etməliyik ki, bu cür yanaşma hətta Avropa dövlətlərində var[3].  Belə bir xüsusi status mövqeyi ümumiyyətlə hüquqi şəxs statusu ilə əlaqəli ümumi imkanlardan kənara çıxır və vergidən azad etmə, maliyyə subsidiyaları və ya ictimai yayım agentliklərinə üzv olmaq kimi praktik imtiyazları əhatə edə bilər. Lakin, beynəlxalq  və tədqiqat orqanları dövlətin bəzi dini konfessiyaların digərlərindən üstün tutması ayrı-seçkilik qadağasının pozuntusunu təşkil etdiyini vurğulayırlar.[4]

 

 

[1] Venice Commission, Opinion 271/2004, Section III.G, səh.14.

[2] ECtHR, Case of İzzettin doğan vs. Turkey, application 62649/10, Judgement of 26.04.2016, §60 (a)

[3] İbid, §60 (b)

[4] Report of the United Nations Special Rapporteur on freedom of religion or belief of 22 December 2011, §.59-61

 

6. Qanunla müəyyən edilən məhdudiyyətlər

Başdan qeyd etməliyik ki, qanuna müxtəlif illərdə dəyişikliklər gətirilsə də, bunların bəziləri texniki düzəlişlər mahiyyətində olub, bəziləri xarici dini idarələrin ölkədə nüfuzunu azaltmağa yönəlirdi ki, (məsələn, 1996-cı ildə 9-cu maddəyə gətirilən dəyişiklik kimi) bunlar beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulan tənzimləməyə ziddiyət təşkil etmir. Bununla belə, bir xeyli sayda müddəa dövlətin tərəf çıxdığı beynəlxalq müqavilə normalarına ziddiyət təşkil edə biləcəyini qeyd etməliyik. Bu bölmədə bu ziddiyətlər araşdıralacaqdır.

Qanunun 1-ci maddəsi ilk 3 abzasında konvensional normalar daşımaqla bərabər, digər bölmələrdə ciddi məhdudiyyətlər gətirdiyini müşahidə etmək mümküdür. Həmin maddənin 4-cü hissəsində, qanunun 21-ci maddəsinə istinadla, bir qayda olaraq əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər tərəfindən ölkədə dini təbliğatın aparılması, dini ayin və mərasimlərin keçirilməsi qadağan olunmuşdur. Cinayət Məcəlləsinin 168-1.2-ci maddəsi ilə əcnəbilərə qanunsuz təbliğat halında 5 ilə qədər azaqlıqdan məhrum edilmə cəzasının verilməsi nəzərdə tutulub.

Hər hansı bir dövlət əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin ölkəyə buraxılıb-buraxılmaması ilə sərbəst olmaqla bərabər, ölkəyə daxil olmasına və ya yaşamasına icazə verdiyi əcnəbilərin hüquqlarına tərəfdaş çıxdığı beynəlxalq maqavilə normalarına uyğun davranmaq məcburiyyətindədir. Əcnəbilərin siyası hüquqlarını məhdudlaşdırmasını tənzimləyən AİHK-ın 16-cı maddəsi əcnəbilərin dini azadlığını bu səbəblə məhdudlaşdırmasına icazə vermir.Bu cür məhdudlaşdırma, həm də İCCPR-ın 26-cı maddəsinə ziddiyət təşkil edərdi. Bu səbəblə, vətəndaş olmayan şəxslərin ayin və mırasim keçirmək hüquqları məhdudlaşdırılırsa bu AİHK 9-2-ci maddəsinə, İCCPR-ın 18-3-cü maddəsinə uyğun şəkildə əsaslandırılmalıdır və orada dövlət atdığı addımın demokratik cəmiyyətdə zərurət ölçüsünə və proporsionallığa uyğun gəldiyini ortaya qoymalıdır.

1-ci maddədə nəzərdə tutulan digər məhdudlaşdırma valideynlərin öz uşaqlarının dini əqidə və tərbiyəsi hüquqları ilə bağlıdır. Belə ki, 1-ci maddənin 5-ci hissəsi AİHK-ın 1-ci protokolunun 2-ci maddəsinə uyğun olaraq valideynlərin, qarşılıqlı razılıq əsasında, uşaqlarını özlərinin dini əqidəsinə və dinə münasibətinə müvafiq olaraq tərbiyə edə biləcəyini nəzərdə tutsa da, sonrakı cümlədə uşaqların dinə etiqad etməyə məcbur edilməsini qadağan edib, onların dini tərbiyəsinin fiziki və psixi sağlamlığına mənfi təsir göstərməməli olduğunu nəzərdə tutur. Bu cür dəyişiklik uşaq hüquqları konvensiyasına uyğun gəlsə də, sui-istifadə açıqdır və valideyn hüquqların siyasi səbəblərdən dolayı məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxara bilər. Halbuki 1993 tarixli BMT İnsan hüquqları Komitəsinin (HRC) din azadlığı ilə bağlı verdiyi 22 nömrəli şərhində, valideyinlərin övladlarını istədiyi dini tərbiyədə yetişdirmə hüququ, İCCPR 18-ci maddə ilə təminat altına alınmış hüquq olduğunu qeyd edib.[1] Deməli Uşaq hüquqları Konvensiyası ilə bunu uzlaşdırılmasının yolu, zorakılıq, esktremizm kimi qadağan edilmiş dini praktika xaricində, digər etiqad məsələlərində valideyinlərin tərbiyə hüququnu təmin etməkdir.

Valideyinlərin öz uşaqlarını kimi istədikləri dini tərbiyə və təhsil vermələrinə dair isə Venesiya Komissiyasının yanaşması biraz fərqlidir. Venesiya Komissiyası, Uşaq hüquqları konvensiyasının 14-cü maddəsinə də istinad etməklə, uşağın müəyyən bir yetişkinliyə çatması halında, onun hansısa dinə riayyət edəcəyinə zorlana bilməyəcəyinə dair 2004 tarixli Mülahizəsində fikir bildirmişdir.[2]

 

[1] CCPR General Comment No. 22: Article 18 (Freedom of Thought, Conscience or Religion), Adopted at the Forty-eighth Session of the Human Rights Committee, on 30 July 1993 CCPR/C/21/Rev.1/Add.4, General Comment No. 22. (General Comments), para. 6.

[2] Opinion 271/2004, seksiya B.6, s.9 https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL(2004)061-e

6.1. Dini tərbiyə, təhsil, təbliğat, ayinlərin icrasının yalnız dini ali və orta təhsilli şəxsə məxsus olması

 Hər kəsin istifadə edə biləcəyi bu hüquqların sistematik və peşəyə dönüşdürülmüş şəkildə icrasını qanun xüsusi şərtə bağlamışdır. Belə ki, Qanunun 4-1-ci addəsinə görə ancaq dini ali və orta təhsil alan və din xadimi sayılan şəxslər bu fəaliyyətlə məşğul ola bilərlər. Habelə, unudulmamalıdır ki, din xadiminin təhsil vermək və yaxud dini icmaya rəhbərlik etmək kimi bir vəzifənin icrası üçün onların təyinatı inzibati qaydada həyata keçirilir.[1] Dini xadim olmayan yerdə, hansısa icma qurula bilməyəcəkdir. İslam dini icmaların qurula bilməsi üçün, həmin icmanın ən az orta dini təhsili olan bir din xadiminə ehtiyacı var. Əks halda dini icma qurula bilməyəcəkdir; belə halda da dindarlar “başqaları ilə birlikdə öz dini inancını açıqlama” azadlığından məhrum olacaqlar.

 

[1] Qanunun 8-ci maddəsinə görə din xadimləri dini mərkəz və idarə tərəfindən təyin olunur və 5 ildən bir attestasiya edilir. Dini mərkəz olmayan konfessiyalar üçün DQİDK-ın razılığı tələb olunur

6.2. Dinin təhsillə münasibəti

Son dəyişikliklərə qədər qanunda dini məzmunlu mövuların dövlət təhsil müəssisələrini tədris proqramına daxil edilməsi imkanı nəzərdə tutulurdusa, hazırda qanunun 6.1-ci maddəsi Azərbaycanda təhsilin sırf dünyəvi xarakter daşıdığı birbaşa olaraq göstərilmişdir.

6.2-ci maddədə göstərilib ki, vətəndaşlar fərdi qaydada və (və ya) başqaları ilə birlikdə dini öyrənə və dini təhsil ala bilərlər. Amma burada dini təhsilin öyrənilməsi və alınması yalnız vətəndaşlara aid edilmişdir və bu təhsil sistematik, peşəkar təhsili əhatə etməyib, yalnız vətəndaşların öz aralarında bir araya gəlməklə, bir-birini öyrətməklə dini təhsillə məşğul olmasını nəzərdə tutur. Habelə, başa düşmək mümkündür ki, burada nəzərdə tutulan təhsil “peşəkar dini təhsil” (4-1-ci maddə) formasında olmamalıdır. Digər tərəfdən, qanunun 6.4-cü maddəsi nəzərə alındıqda müqəddəs kitabları öyrətmə təlimləri dini icma tərəfindən həyata keçirildikdə, icmanın DEAQ-ın 6.2-dci maddədə tanıdığı sərbəstlikən yararlana bilməyəcəyi aydın olur. Bu qəbildən məhdudlaşdırma AİHK-ın 9-cu maddəsinin 2-ci bəndində nəzərdə tutulan demokratik cəmiyyətdə zəruruilik standartına uyğun gəlməyəcəyini düşünürük. Bu barədə BMT-nın İnsan hüquqları Komitəsi 22 nömrəli şərhində də qeyd edir ki, dini təhsilə qoyulan məhdudiyyət, 1966 Konvensiyasının 18-ci maddəsini pozacaqdır.[1]

DEAQ 6.3-cü maddədə dini təhsil müəssisələrinin yaradılması üçün ciddi məhdudiyyətlər müəyyən etmişdir. Belə ki, dini təhsil müəssisələri müvafiq icra hakimiyyəti orqanının ( bundan sonra MİHO) müəyyən etdiyi orqanla  razılaşdırılmaqla yalnız dini mərkəz tərəfindən yaradıla bilər. Qanunvericilik dini mərkəzin yalnız 1 ali dini təhsil müəssisəsinin yaradılması imkanını nəzərdə tutur və ali dini təhsil və dini orta ixtisas təhsili müəssisələrin fəaliyyətini “Lisenziyalar və icazələr haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa uyğun olaraq verilən lisenziyaya tabe edir. (6.5-ci maddə)

    Yeni dəyişikliklər, 6.4-cü maddə Dini qurumlar tərəfindən müqəddəs kitabları öyrənmə kursları (qrupları) həmin dini qurumların nizamnamələrinə uyğun olaraq  tabe olduqları dini mərkəzlərin (idarələrin) razılığı ilə yaradılıması ilə yanaşı  bu barədə müvafiq icra hakimiyyəti orqanının müəyyən etdiyi orqana (quruma) məlumat verilməsi şərtini də müəyyən etmişdir.

Qanunun 1-ci maddənin nəzərdə tutduğu bir digər ciddi məhdudlaşdırma dini təlimin əsaslarını keçə biləcək şəxslərlə bağlıdır. Dini təhsil və təbliğatla bağlı olan təlimi, qanuna görə yalnız DQİDK ilə razılaşdırılmaqla təyin olunan din xadimləri həyata keçirə bilər. Qanundakı tənzimləmə kütləvi dini ibadət, ayin və mırasimlər sırasında tətbiq olunsa da, sıradan dini icma da kütləvi dini ibadət, ayin və mərasimlə məşğul olduğuna görə; hər kəsin istifadə edə biləcəyi təbliğat və təlim hquqlarının ancaq dövlətin nəzarəti altında olan din xadimlərinə məxsus olması beynəlxalq müqavilə normalarına zidd bir məhdudlaşdırma təşkil edir.

AŞ-nın Venesiya Komissiyasının (VK) bu məsələdəki rəyi belədir ki, dövlət din müəllimləri üçün sertifikatlaşdırma şərtini gətirə bilər. Lakin dini təhsil müəssisələrinin ancaq qeydiyyatdan keçmiş dini qurumlar tərəfindən yaradıla bilməsini VK xoş qarşılamır, xüsusilə əgər dövlət dini qurumların qeydiyyatdan keçirilməsində diskriminativ maneələr yaradırsa. Bu səbəblə VK-na görə, vacib olan qanunların neytral və diskriminasiyaya səbəb olmamasıdır.[2]

 

[1] CCPR General Comment No. 22, para. 5.

[2] Opinion 271/2004, Section C.3.4, s. 11. https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL(2004)061-e

6.3. Dini qurumlar

Qanunun 7-ci maddəsinə görə dini qurumlar öz mərkəzi (idarələri) ilə təmsil olunurlar. Bu maddə Azərbaycanda din siyasətin daha çox köklü və qədim dini konfessiyaları tənzimləmək meylini göstərir. Bu maddə Azərbaycanda mərkəzi olmayan dini icmaları nəzərdə tutmadığına görə həmin dini icmaların kim tərəfindən təmsil olunması mübahisəli məsələ olaraq qalır. Bu hal xüsusilə nisbətən yeni yaranmış dini icmaların fəaliyyətinə maneə törədəcəkdir. Daha əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, müxtəlif dini seksiyalara dövlətin bərabər məsafəli mövqedə durması, beynəlxalq standart kimi qarşımıza çıxır.

6.4. Kütləvi dini ibadət, ayin və mərasimlərin təşkili

  2021 tarixli dəyişikliklə DEAQ etiqad azadlığına ciddi bir məhdudiyyət gətirib. Belə ki kütləvi dini ibadətlərin ancaq və ancaq konkret bir yerdə - dini qurumun qeydiyyat üzrə onun mərkəzi kimi göstərilmiş ibadət yeri ya da ziyarətgahda keçirilə bilər. Bu yerlərə, məscidin özü ya da həyəti, kilsə, sinaqoq, dini icmanın qeydiyyatında göstərilən hüquqi ünvan ola bilər. Bu deməkdir ki, əvəllər görməyə alışdığımız küçələrdə yürüş şəklində keçirilən Aşura mərasimləri, artıq küçələrdə keçirilə bilməz. Bənzər küçə ayinlərini Krişnaçılar, Budaizmə inananlar, başqa dini konfessiyalarda da mövcuddur və DEAQ bunları ictimai yerlərdə keçirilməsini qadağan edir. Cümə, bayram ya da digər camaat şəklində qılınan namazlar, kilsədəki bazar ayinləri də ancaq müvafiq ibadət yerində keçirilə biləcəkdir. Azərbaycanla bağlı beynəlxalq tribunallara verilən şikayətlərin çoxu bu qaydaların pozuntusuna görə verilən cəzalarla bağlıdır.[1]

Qanun ictimai və digər yerlərdə, hətta hansısa xüsusi günlər baxımından (dini bayram kimi), hansısa istisna göstərməyib. Halbuki dini bayramlar baxımından başqa əlavə bir tənzimləmə də gətirilməli idi.

Qanun, dəfn, yas, iftar, kəbinkəsmə, mövlud və ehsan mərasimlərini bu qaydadan istisna tutub. Başa düşüləndir ki, oğlan uşaqları üçün sünnət mərasimi, ya da kiminsə ziyarətdən sonra zəvvar olmasını qeyd etmə mərasimləri də sərbəst şəkildə keçirilə bilər.

DEAQ 6-1.1-ci maddəsində göstərilən məhdudiyyət, Azərbaycan Respublikasının tərəf çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə, o cümlədən AİHK 9-2-ci bəndindəki məhdudlaşdırma şərtlərinə uyğun gəlməlidir. Lakin unudulmamalıdır ki, AİHM bir çox qərarında ortaya qoyduğu yanaşmalardan ortaya çıxaraq qeyd edə bilərik ki, qeydiyyatdan keçməyən dini icmanın toplantılarının polis tərəfindən dağıdılmasını Avropa Məhkəməsi hüquq pozuntusu saymışdır; bu səbəblə bir dini icmanın hansısa kütləvi ibadəti, məsələn Peyğəmbərin mövlüd mərasimini icarəyə götürdükləri mərasim zalında, ya da kiminsə bağ evlərində qeyd etmələrini qanunsuz saymaq, böyük ehtimalla Konvensiya pozuntusu sayılacağını deyə bilərik. Bunla bağlı AİHM-nin bənzər qərarı da var, Kuznetsov and Others v. Russia qərarında, icarəyə götürdükləri idman zalından Yahova şahitlərinin çıxarılması və toplantının sona çatdırılmasını, Məhkəmə 9-cu maddənin pozuntusu qəbul etmişdir.[2]

Yuxarıdakı bölmədə, dini etiqad haqqında qanunvericiliyinin hansı prioritetləri güddüyündə bəhs etmişdik. Rəsmi din siyasəti, dünyada mövcud olan xeyli sayda dini konfessiyaların hamısının ölkədə məneəsiz fəaliyyət göstərməsi, təbliğatla məşqul olmasını istəmir. Çünki fərqli dinlərin, ölkə daxili ictimai – siyasi vəziyyətə necə təsir göstərəciyini əvvəlcədən demək çətindir. Bununla bərabər, marjinal dini qrupların zorakılığa əl atmadıqları halda ictimai qaydaya ciddi təsir göstərəbiləcəyini demək inandırıcı olmur.  

Hərçənd DEAQ 6-1 nəzərdə tutulan bu qadağa mütləq deyildir. DQİDK tərəfindən müəyyən edilən qaydada icazə alınmaqla, məsələn dini bayram günündə kütləvi mərasimin keçirilməsi mümkündür. Lakin DQİDK bu icazənin verilməsini hansı qaydalara görə müəyyən edəcəyi, hansı obyektiv qiymətləndirmə meyarlarından istifadə edəcəyi bilinmir, bunun qanuni təminatı yoxdur. Daha əvvəl göstərdiyimiz kimi, Avropa Məhkəməsinin yerləşmiş praktikasına görə, məhdudlaşdırıcı qanunların qeyri-müəyyən olması, özbaşınalığa qarşı təminat gətirməməsi, “şəffaf və çatımlı qanun” standartına cavab vermir və Konvensiyada göstərilən “məhdudiyyətin qanuniliyi (prescribed by law)” şərtinə uyğun gəlmir. 

Qanunda göstərilən qaydaları pozmaqla keçirilən toplu ibadət, ayin və mərasimlərə görə digər qanunlar – İnzibati Xətalar Məcəlləsinin (İXM) 515-ci həm də Cinayət Məcəlləsinin (CM) 168-ci maddəsində məsuliyyət nəzərdə tululur. İXM 515-ci maddə üzrə məsuliyyət fiziki şəxslər üçün 2000 manat cərimə, icma rəhbərləri üçün isə 8000 manat cərimə nəzərdə tutulub, CM 168-ci maddə ilə isə bu cəza yeddi min manatdan doqquz min manatadək miqdarda cərimə və ya iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmədir. Qanunda göstərilən cəzaları proporsional hesab etmək mümkün deyildir. Dini qurumların fəaliyyətinin icazəyə bağlı olduğu bir mühitdə, əsas azadlıq olan birlikdə ibadət və ayin keçirmə azadlığının istifadəsinə görə bu qəbildən ağır cəzaların tətbiqi dövlətin konvensional öhdəliklərə uyğun görülə bilməz.

Qeydiyyat, digər prosessual öhdəliklərə uyğun davranmama, ya da təbliğat qaydalarının pozulmasına görə qoyulan cinayət hüququ sanksiyalarını və ağır inzibati hüquqpozuntu sanksiyalarını, Venesiya Komissiyası birbaşa qanunsuz olduğunu qeyd edir. Ancaq terrorizm, qətl, quldurluq, çirkli pulların yuyulması, digər ümumi cinayət hüququ pozuntularına görə qoyulan sanksiyalar, dini etiqad adı altında törədildikləri halda, VK-na görə cinayət hüququ sanksiyaları ilə üzləşə bilərlər.[3]

 

[1] UN Human Rights Committee, Rahima Huseynova v.Azerbaijan, Communication no 2845/2016.

[2] ECtHR.Kuznetsov and Others v. Russia - 184/02 Judgment 11.1.2007 

[3] Venice Commission, Opinion 271/2004, Section IV.A, səh.18.

6.5. Ziyarətlərin təşkili

Xaricdə yerləşən və müqəddəs sayılan yerlərin dindarlar tərəfindən mütəşəkkil şəkildə ziyarətlərini təşkil etmək hüququ dini mərkəz və idarələrə verilib. Bir alternativ kimi bu hüququn turizm təşkilatlarına verilə biəcəyini, ya da ümumiyyətlə heç bir quruma verilmədən dindarlar tərəfindən birbaşa istifadə edilə biləcəyini düşünmək olar.

Bununla belə qeyd etməliyik ki, xüsusilə Həcc ziyarətinə getmək istəyənlərin çox olması səbəbiylə, və ziyarətin ancaq məhdud tarixlərdə həyata keçirilməsinin mümkün olması səbəbilə, ayrıca Səudiyyə krallığının Həcc ziyarətinə ancaq kvotalar üzrə zəvvar qəbul etməsinə görə, bu cür ziyarətlərin dini mərkəz/idarələr tərəfindən təşkil olunması, bəzi ziyarət növləri baxımından zərurət olaraq ortaya çıxır. Deməli, 6-1.3-cü maddə, ancaq məhdud şərtlərlə, məhdud zamada və kvotalarla həyata keçirilən ziyarətlərə aid olunmalıdır. Kvota tətbiq edilmədən hər kəsə ilin 365 günü açıq olan ziyarətgahlara hər zəvvar istədiyi formada gedə bilər. Digər ziyarətlər Əks halda, Vatikan kimi yerlərə ilin hər günündə gedilə bilən ziyarətləri mərkəzi şəkildə təşkil etmək, qiymət artımı kimi əlavə yükə səbəb olacaq və dindarlara əlavə məhdudiyyət gətirəcəkdir.

6.6. İslami dini qurumların Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə hesabat verməsi

 Qanun 7-ci maddədə dini qrurumların Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə hesabat verməsi formasında nəzarət mexanizmi nəzərdə tutmuşdur. Lakin Qanunda hesabatın nəyi əhatə edəcəyini göstərilməyib. İslam dini icmaların hesabatı onun fəaliyyətinin hər istiqamətini əhatə edə bilməz, əks halda bu onların fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması istiqamətində məqsədə müvafiq sayıla bilməz. Dini icmanın yaradılmasının məqsədi eyni dinə mənsub olan insanları bir araya gətirmək, ortaq ibadətləri həyata keçirmək, həmrəy olmaq, ümumi dünyagörüşünü paylaşmaqdır. Bu baxımdan islam dini qurumların bu məsələlərlə bağlı hesabat vermələri rasional, məqsədəuyğun və məntiqli görünmür, məsələn icma üzvlərinin günlük ibadət sayı, nə qədər Quran oxuduqları kimi ibadət məsələləri hesabata daxil edilə bilməz. Hesabatın verilməsi yaranmış öhdəlik üzrə həyata keçirilir. Halbuki dini icmalar tabe olduğu mərkəzə qarşı hər hansı bir öhdəlik götürmürlər. Hesabatlılıq məsələsi yalnız maliyyə məsələlərində şəffaflığı təmin etmək, korrupsiyanın, terrorçuluğu maliyyələşdirmək və ya digər maliyyə cinayətlərinin qarşısını almaq məqsədi ilə ortaya çıxa bilər. Məsələn, dini qurumun hər hansı dövlət qurumundan, fiziki və hüquqi şəxsdən ianə alması halında bu ianənin məbləği, hansı məqsəd üçün xərclənməsi üzrə hesabatın verilməsi məqsədəuyğun olar. Avropa Şurası Venesiya Komissiyası da bənzər görüşdədir.[1] Digər məsələlərlə bağlı hesabatın verilməsi qanunsuz olar. Həmçinin, dini qurumun təqdim edəcəyi hesabatın məzmununa hansı məlumatların daxil edilməli olması ilə bağlı qanunvericilikdə konkret norma nəzərdə tutuılmamışdır.

 

[1] Opinion 271/2004, Section III.D., s.11., https://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL(2004)061-e

6.7. Dini icmaların qurulması ilə bağlı olan məhdudiyyətlər

 Son dəyişikliklərlə dini icmanın yaradılması üçün eyni ərazi vahidində azı 50 nəfər yetkinlik yaşına çatmış şəxsin müraciət etməsi tələb olunur. Qeyd etməliyik ki, xüsusilə, kənd kimi ucqar əhalinn az olduğu yerlərdə dindarların 50 nəfər say tətbiqi çətin olan bir tələbdir. Dəyişiklikdən əvvəl bu say 10 nəfər idi. 10 nəfər sayın 50 nəfərə qaldırılması ilə bağlı cəmiyyətə hər hansı bir əsaslandırılmanın verilməməsi dini icmanın yaradılmasının çətinliyini ortaya qoyur. Unutmamalıyıq ki, dini icma üzvlərinin qeydiyyata alınmadan qrup şəklində fəaliyyət göstərməsi, toplu ibadət, ayin və mərasim keçirməsi qadağandır. AİHM də müxtəlif qərarlarında göstərib ki, dindarların icma şəklində təşkilatlanaraq ibadətlə məşqul olması, bir çox dinə xasdır və qədimdən gələn bir praktikadır.[1] Halbuki, insan hüquqları Konvensiyasına görə hər kəsin birlikdə ibadət etmək hüququ açıq formada, heç bir məhdudiyyət olmadan həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. BMT-nin İnsan Hüquqları Komitəsi (HRC) Azərbaycanla bağlı 2016-cı ildə verdiyi tövsiyyələrində, dini icmaların qeydiyyat şərtini, islam dini icmaların QMİ tərəfindən icazə alınmaqla qeydiyyata alınmamasını pisləmiş, “qayğı ilə qarşıladığını” qeyd etmişdir.[2] Qanunvericilik bir tərəfdən qeydiyyat, icmanın başında din xadiminin olması kimi çətinləşdirici şərtlər irəli sürməklə bərabər, həm də, 50 nəfər üzvün müraciətini tələb etməsi AİHK-in 9-cu maddəsi və İCCPR-ın 18-ci maddəsinə açıq formada ziddir. Belə bir şərtin texniki və ya prosessual bir şərt olduğunu irəli sürmək mümkün deyildir. Məsələn, Azərbaycanın şimal rayonlarında yaşayan xristian azlıqlar var deyə həmin ərazilərdə 50 nəfər dindarın tapılması ciddi bir çətinlik üzə çıxarır.

Avropa Şurasının Venesiya Komissiyası (VK) da, 271/2004 saylı Mülahizəsində qeyd edir ki, Dövlət bir tərəfdən qeydiyyatdan keçmək istəməyən dindarlar qrupuna hansısa sanksiya qoymaqdan çəkinməlidir, digər tərəfdən də qeydiyyatdan keçmək istəyən dindarlar qrupuna maneə törətməməlidir. Müxtəlif prosessual və substantiv maneələr, etiqad azadlığı hüqununun pozuntusunu təşkil edir. [3] VK eyni Mülahizəsində, yüksək sayıda icma üzvü şərtinin qeydiyyat üçün yolverilməz olduğunu qeyd edib.[4]

 

[1] Case of Hasan and Chaush v. Bulgaria, § 61.

[2] UN Human Rights Committee, Concluding observations on the fourth periodic report of Azerbaijan, 1-2 November 2016, para.32.

[3] Opinion 271/2004, Section III.B.8, s.9.

[4] “High minimum membership requirements should not be allowed with respect to obtaining legal personality” , Opinion 271/2004, Section III.F.1, s.12.

6.8. İslam dini icmaların tabeçilik münasibətləri

Qanunun 8-ci maddəsi islam dini icmaların Qafqaz Müsəlmanları İcmasına tabe olduğunu göstərir. Tabeçilik münasibəti inzibati xarakterli olub, qarşı tərəfə cəzalandırma, əmr etmə səlahiyyəti verir. Lakin dini icmalar müstəqil hüquqi şəxsdir və müstəqil fəaliyyət göstərir. Hasan and Chaush qərarında, AİHM dini icmaların müstəqil olmasını demokratik cəmiyyətdə olan pluralizmin ayrılmaz şərti olduğunu qeyd etmişdir.[1] Halbuki DEAQ 8-ci maddəsindəki bu cür tənzimləmə dini icmaların Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinə tabe olmağa, asılı hala salmağa yönəlir və qeyd olunmalıdır ki, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi ilə dini icmalar arasında tabeçilik münasibəti yox, yalnız məhdud nəzarət münasibəti olması məqsədəuyğundur.[2] Din azadlığı dini etiqadın və dini həyat tərzinin zor tətbiq etməklə və ya zor tətbiq ediləcəyi ilə hədələməklə, habelə irqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik yaratmaq məqsədi ilə təbliği zamanı məhdudlaşdırıla bilər və nəzarət də bu istiqamətdə həyata keçirilməlidir. CM 168-ci maddəsi (Dini ayinlərin icrası adı altında vətəndaşların hüquqlarına qəsd etmə)  habelə 214 (Terrorçuluq) və 214-1-ci maddəsi (Terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi) dini fəaliyətlə bağlı ola bilən hüquq pozuntularını tənzimləyir. İXM-in 515-ci maddəsi (Dini qurumların yaradılması və fəaliyyət qaydsaının pozulması), 516-cı maddəsi (Dini etiqad azadlığı haqqında qanunvericiliyin pozulması) hüquq pozuntusu kimi nəzərdə tutulub. Bu deməkdir ki, dini icmalara nəzarət səlahiyyəti yalnız bunlarla məhdud ola bilər.

Burda yada salmaq istəyirik ki İXM-in 515-ci və 516-cı maddələri kifayət qədər ağır sayıla biləcək sanksiyalar nəzərdə tutur. Məsələn, vətəndaşlar 2000 manata qədər, icma rəhbərləri isə 8000 manata qədər cərimələnə bilər.

Cinayət  və İnzibati Qanunvericilikdə bununla bağlı məsuliyyət normaları deməyə əsas verir ki, dini icmaların QMİ-ə tabe olmaq kimi hər hansı bir öhdəliyi yoxdur. İslam dini icma rəhbərlərinin QMİ tərəfindən təyin olunması isə icmanın fəaliyyət azadlığına maneə təşkil edir. Digər tərəfdən 2021-ci ildə gətirilən dəyişikliklə islam dini icmalarının yalnız təmsil etdikləri dinə aid ibadət yerlərində və ziyarətgahlarda yaradılması tələbi faktiki olaraq ona gətirib çıxaracaq ki, məscid olmayan yerdə dini icmaların qurulması imkansız olacaq və həmin ərazilərdə din xadimlərinin təyin edilməsi və ya dini icmanın yaradılması birbaşa QMİ-ə aid olacaq. Bu da dindarların qrup şəklində ibadət və dini ayin keçirmə azadlıqlarına qeyri-proporsional müdaxilə təşkil edir. AİHM, 14 May 2016 tarixində “Yehova Şahitlerini Destekleme Derneği Ve Diğerleri v. Türkiye” qərarında göstərmişdir ki, dindarlara ibadət yeri təmin etməmə, ya da hansısa ibadət yerinə sahib olmağa ənfəl olma, Konvensiyanın 9-cu maddəsində göstərilən “başqaları ilə birlikdə dinini açıqlama azadlığını” pozur, çünki qrup şəkildə ibadət edə bilmək üçün dindarların mütləq hansısa yerdə toplaşma imkanı olmalıdır. [3]

Qeyri-islam dini icmalara gəldikdə isə yəhudi, pravoslav, ortodoks xristian, protestant dini icmaları istisna olmaqla digər dini icmalar öz rəhbərlərini MİHO-ın müəyyən etdiyi orqanın razılığı ilə həyata keçirir. Nəzərə alsaq ki, icmanın rəhbəri olmadan icma üzvləri fəaliyyət göstərə bilmir, belə bir tənzimləmə dindarların birlikdə ibadət etmək hüququnu birbaşa inzibati orqanlardan asılı vəziyyətə gətirir və təqdim edilən icma rəhbəri DQİDK tərəfindən təsdiq olunmaması halında, bu halda Konvensiyada tanınmış etiqad azadlığı faktiki olaraq pozulmuş olur. AİHM Hasan and Chaush v. Bulgaria qərarında, dini rəhbərlərin şəxsiyyətinin icmanın hər bir üzvü üçün xüsusi əhəmiyyətə sahib olduğunu qeyd etmişdir.[4]

Yeni dəyişikliklərə əsasən, 8-ci maddəyə görə, dini ibadət yerinə və ziyarətgaha təyin edilmiş din xadimi tutduğu vəzifədən azad edildikdə, həmin vəzifəyə yeni din xadimi təyin olunanadək dini ibadət yerinin və ziyarətgahın dini icması öz dini fəaliyyətini dayandırır. Bu bənd dini icmanın fəaliyyətinin birbaşa məhdudlaşdırmaqla dini icmanın fəaliyyətini din xadiminin varlığından asılı edir və dini icmanın qeydiyyatının pozulmadan qeydiyyatı pozulan zaman yaranan nəticələr ortaya çıxarır.

 

[1] Case of Hasan and Chaush v. Bulgaria, § 62.

[2] Venice Commission, Opinion 271/2004, Section III.D

[3] ECtHR, Case Of Association For Solıdarıty With Jehovah's Witnesses And Others v. Turkey, App No. 36915/10 and 8606/13, para.90 və 108.

[4] Case of Hasan and Chaush v.Bulgaria, § 62.

6.9. Dini qurumun fəaliyyət ərazisinə aid məhdudiyyətlər:

2021-ci il dəyişiklikləri qanunda Dini qurumun fəaliyyətini məhdudlaşdırmaqla, Dini mərkəzin fəaliyyət sahəsinə heç bir məhudiyyət qoymur. 9-1.2-ci maddə Dini qurumun fəaliyyət ərazisini qeydiyyatdan keçdiyi hüquqi ünvanla məhdudlaşdırsa da, 9-1.3-cü maddə Dini mərkəzin Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət ərazisinin məhdudlaşdırılmadığını müəyyən edir. Bu dini icmanın fəaliyyətinin əsassız məhdudlaşdırılmasıdır. Fikrimizi misalla izah edək: Hər hansı bir dini icma qeydiyyatda olmadığı digər bir ərazidə, məsələn hər hansı bir rayonda tarixi qəbirləri ziyarət edib, dini ayinləri həyata keçirmək istəyə bilər. Lakin qanunla bu qadağandır. Halbuki, AİHK-da toplu dini ayinlərin və ya ibadətlərin həyata keçirilməsinə fəaliyyət ərazisi baxımından heç bir məhdudiyyət qoymamışdır. Qeyd etdiyimiz misalda dini icma bu tədbiri həyata keçirərkən hər hansl şəxsin sağamlığına zərər dəymir, ictimai asayiş və ya hər hansı şəxsin hüquqları pozulmur.  Əgər hökumət dini icmanın fəaliyyət ərazisinə belə bir məhdudlaşdırma nəzərdə tutursa, bu məhdudlaşdırmanı AİHK-ın 9.2-ci maddəsi ilə əsaslandırmaldır.

Qanunun 11-ci maddəsindində dini qurumların nizamnamələrində göstərilməli olduğu məlumatlar müəyyən edilmişdir. Bu maddənin təhlili, həmin məlumatların dini qurumların sırf fəaliyyətlərini məhdudlaşdırılmadığına yönəlmədiyinə dair nəticə çıxarmağa əsas verir.

6.10. Dini qurumların qeydiyyatı ilə ortaya çıxan məhdudiyyətlər:

DEAQ 12-ci maddəyə görə bütün dini qurumlar yalnız müvafiq icra hakimiyyəti orqanında dövlət qeydiyyatına alındıqdan və dini qurumların dövlət reyestrinə daxil edildikdən sonra fəaliyyət göstərə bilərlər. Bu müddəa dini qurumların fəaliyyətinin ciddi məhdudlaşdırılmasıdır. Çünki AİHK 9-cu maddəsində hər kəsin öz dininə və ya əqidəsinə həm təkbaşına, həm də başqaları ilə birlikdə etiqad etmək və açıq yaxud şəxsi qaydada ibadəti, təlimləri, dini və mərasim ayinlərini yerinə yetirmək azadlığı vardır. Qanunun 12-ci maddəsində dini qurumların fəaliyyətini qeydiyyat və reysterə bağlaması insanların Konvensiyada göstərilmiş hüququnu pozur.[1] Burada DEAQ-ın həm BMT-nin 1966 tarixli Paktı (İCCPR) həm də də AİHK ilə açıqca ziddiyət təşkil etdiyini demək mümkündür. AİHM, bir çox qərarında, dini icmaların dövlətin müdaxiləsi olmadan sərbəstçə qurula biləcəyini göstərmişdir. Case of the Moscow Branch of the Salvation Army v. Russiya qərarında, Avropa Məhkəməsi təkrarən qəyd edir ki, “Dini icmaların ənənəvi olaraq təşkilatlanmış struktur olaraq var olduğunu nəzərə alaraq, Konvensiyanın 9-cu maddəsi birləşmə hüququnun dövlətin əsassız müdaxiləsinə qarşı qoruyan Konvensiyanın 11-ci maddəsinin işığında şərh olunmalıdır. Bu perspektivdən baxıldıqda, inananların dini etiqad azadlığı, ki bu azadlıq bir insanın öz dinini başqaları ilə birlikdə nümayiş etdirmə hüququnu da əhatə edir, dövlətin özbaşına müdaxiləsi olmadan dindarların sərbəstçə birləşmə gözləntisini də qoruyur.”[2]

“Since religious communities traditionally exist in the form of organised structures, Article 9 must be interpreted in the light of Article 11 of the Convention, which safeguards associative life against unjustified State interference. Seen in that perspective, the right of believers to freedom of religion, which includes the right to manifest one’s religion in community with others, encompasses the expectation that believers will be allowed to associate freely, without arbitrary State intervention. Indeed, the autonomous existence of religious communities is indispensable for pluralism in a democratic society and is thus an issue at the very heart of the protection which Article 9 affords.”

Avropa İnsan hüquqları Məhkəməsi, MDB ölkələrinin çoxunda olan məcburi qeydiyyat şərtinə dair  müxtəlif qərarlarında qiymətləndirmə verib. Məsələn Masayev Moldaviyaya qarşı qərarında AİHM qeyd edib ki:

   “ Məhkəmə qeyd edir ki, Moldovada Dini İcmalar Qanununa uyğun olaraq tanınmayan dinləri açığa vuran hər bir şəxs İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 200 § 3 maddəsi ilə məsuliyyət daşıyır. Hökümət buna etiraz etdi o əsasla ki, dini icmalar üçün məcburi qeydiyyat şərtini tələb etmək qeyri-proporsional olmadığı kimi, bu şərti pozanlar barədə sanksiya tətbiq etmək də qeyri-proporsional sayılmamalıdır. Məhkəmə, dövlətin 9-cu və 11-ci maddələrə uyğun olaraq dini icmalar üçün qeydiyyat şərtini tələb etməsinə qarşı çıxmır. Bununla bərabər, Hökümətin irəli sürdüyü kimi bu o mənaya gəlmir ki, qeydiyyatsız dini icmaların ayrı ayrı üzvlərinin ibadət etmələrinə ya da öz inanclarını başqa cür açıqlamalarına görə cəzalandırmaq Konvensiyaya uyğundur.  Əksini qəbul etmək, Dövlətdə rəsmi qeydiyyatda olmayan azlıq dini inancları xaric etmək nəticəsinə səbəb olacaq və bu da öz növbəsində Dövlətin hər bir insana necə inanmalı olduğu ilə bağlı əmr verə biləcəyini qəbul etmək mənasına gələcəkdir. Məhkəmə bu cür bir yanaşma ilə razılaşa bilməz və düşünür ki İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 200 § 3 -cü maddəsi elə bir müdaxilə təşkil edir ki, bunu “basdırıcı ictimai tələbat” kimi və dolayısıyla demokratik cəmiyyətdə zərurət kimi qəbul etmək mümkün deyildir. Buna görə Konvensiyanın 9-cu maddəsinin (din və inanc azadlığı) pozuntusu baş vermişdir.”[3]

Qeydiyyatsız icmalara fəaliyyət qadağası ehtiva edən və olduqca bənzər qanuni tənzimləməyə sahib olan Azərbaycanda bu qəbildən inzibati praktika da, Konvensiyaya zidd olduğu aşkardır.

Məcburi qeydiyyatın yolverilməz olduğunu AŞ-nın Venesiya Komissiyası da 2004 tarixli Mülahizəsində qeyd etmişdir.[4] VK-na görə, qeydiyyatsız olsa belə, fəaliyyətində ekstremizm, nifrət, zorakılıq olmayan dini icmalar qeydiyyatsız da fəaliyyət göstərə bilərlər.

DEAQ 12-ci maddəsində göstərilmişdir ki, Dini qurumlar yalnız dövlət qeydiyyatına alınması üçün təqdim olunmuş məlumatlarda hüquqi ünvan kimi göstərilən dini ibadət yerlərində və ziyarətgahlarda həmin dini qurumlara dini mərkəz və idarələr tərəfindən din xadimi təyin edildikdən sonra fəaliyyət göstərə bilərlər. Bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz məhdudlşdırmalara əlavə bir məhdudlaşdırma kimi çıxış edir. Dini icmanın fəaliyyətini din xadiminin varlığından asılı edir. Dini qurumların qeydiyyata alınması üçün təqdim edilən sənəd və sair şərtlər baxımından deyə bilərik ki, 50 nəfərin axtarılması şərti, və praktikada qeyri-rəsmi olaraq tələb edilən referans məktubu dini etiqad azadlığını qeyri-proporsional şəkildə məhdudlaşdırır. Aşağıda Huseynova Azərbaycana qarşı BMT İnsan Hüquqları Komitəsinin verdiyi qərarda da, bu qəbildən tənzimləmələrin İCCPR 18-ci maddəsinin pozuntusu təşkil etdiyini göstərmişik.

 

[1] UN Human Rights Committee, Saladdin Mammadov, Rashad Niftaliyev and Sadagat Abbasova v.Azerbaijan, Communication no 2928/2017, para.7.5.

[2] ECtHR, Case of the Moscow Branch of the Salvation Army v. Russiya, 05.10.2006 (Final Judgment on 05.01.2007), Para 58.

[3] ECtHR, Masayev v. Moldova, para 26. http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-92584

[4] Venice Comission, opinion 271/2004, Section III.F.1, səh.12.

6.11. Dini qurumların mülkiyyəti

DEAQ 18-ci maddəsi dini qurumların mülkiyyət hüquqlarını və mülkiyətində olan əşyalar üzərindəki hüquqlarını tənzimləyir. Digər maddələri də nəzərdən keçirdikdə, demək mümkündür ki, qanunvericilikdini icmaların mülkiyyət rejimini liberal şəkildə tənzimləyir. Dini qurumlar kommersiya təyinatlı obyektlər daxil olmaqla, daşınar və daşınmaz əşyalara sahib ola, ianə edə və bunlar üzərində sərəncam vermək hüququna sahibdirlər. Qeyd etməliyik ki, ölkəmizdə dini qurumlar xüsusi vergi rejimindən istifadə etmir. Onlara dövlət tərəfindən də ianə, yardım və digər dəstəyin göstərilməsi mümkündür.

Qanunun 19-cu maddəsinə görə, dini qurumlar, həm də, kommersiya və digər təyinatlı hüquqi şəxslər yarada bilərlər.

Yuxarıda da göstərdiyimiz kimi, dini icmaların dini mərkəzlərə hesabat vermə öhdəliyi əsasən maliyyə və əmlakda dəyişmə (ianələrvə onların xərclənməsi kimi) məsələlər ilə bağlı olmalıdır.

6.12. Kütləvi ibadət, ayin və mərasimlərin keçirilməsinə gətirilən hüquqazidd məhdudiyyətlər

DEAQ-ın gətirdiyi digər ciddi bir hüquqazidd məhdudiyyət də dini icmaların dini qurum qeydiyyatdan keçdiyi hüquqi ünvandan kənarda fəaliyyət göstərməsinə qoyduğu qadağadır. Qanunun 6-1-ci və 9-1.2ci maddəsi ilə gücləndirilən bu qadağa 21-ci maddədə təkrarlanır. Belə ki, 2021-ci ildəki dəyişiklikdən əvvəl 21-ci maddənin 1-ci hissəsində dini qurumların ibadətlər və dini yığıncaqlar üçün münasib yerlərdən istifadə etmək hüququnu tanıyırdı. Lakin müvafiq dəyişiklikdən sonra dini qurumlar toplu ibadətləri və yığıncaqları ancaq qeydiyyat üzrə ünvanlarında ibadət yeri və ziyarətgahlarda keçirə bilərlər. Bu baxımdan 21-ci maddənin 2-ci hissəsində göstərilmiş “Vətəndaşların mənzillərində və evlərində keçirilir” ifadəsi qüvvəsiz qalır və dini qurumlar nisbətində ancaq o şərtə tətbiq oluna bilər ki, həmin mənzil ya da ev dini qurumun qeydiyyat ünvanı kimi göstərilsin.

Bu qəbildən məhdudiyyətlər “başqaları ilə birlikdə ibadət etmək” azadlığına ciddi bir müdaxilədir və onu AİHK 9-cu maddənin 2-ci bəndində nəzərdə tutulan “demokratik cəmiyyətdə zərurilik” şərti ilə əsaslandırmaq mümkün deyil. Daha əvvəl adını çəkdiyimiz “ İzzettin Doğan and others v. Turkey” və “  Association For Solidarity With Jehovah's Witnesses and Others v. Turkey “ qərarlarında dini icmaları konkret müəyyən bir ibadət yeri ilə məhdudlaşdırma və buna görə hər hansı bir sanksiya tətbiq etmək Konvensiyanın pozuntusu sayılmışdır.[1]

Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 169-cu maddəsi də qanunvericiliyə zidd şəkildə toplantılar təşkil etmə, keçirmə və ya belə toplantılarda iştirak etmək vətəndaşların hüquq və qanuni mənafelərinin əhəmiyyətli pozulmasına səbəb olması halında cinayət məsuliyyətinin yaranacağını nəzərdə tutur. Burada vətəndaşların hüquq və mənafələrinin əhəmiyyətli pozulması, kimdənsə şikayət daxil olduğu hallarda mümkün sayılacaq (məsələn qonşulardan) və dini yığıncağı keçirən (məsələn icma başçısı) məsuliyyətə cəlb olunacaqdır, bu da iki ilədək azadlıqdan məhrum etmə ilə nəticələnə bilər. Nəsirov və Məmmədov işləri nəzərə alınsa, belə bir cəzanın Konvensiyada göstərilən “demokratik cəmiyyətdə zərurilik” ölçüsünə ziddir. Bir daha yada salmalıyıq ki, HRC (BMT İnsan Hüquqları Komitəsi), etiqad azadlığını məhdudlaşdırmaq üçün İCCPR 18.3-cü maddəsində irəli sürülən “başqalarının hüquq və azadlıqlarının qorunmasının” dar mənada şərh edilməli olduğunu, konkret hansı hüquqların pozulduğunu Dövlət tərəfindən ortaya qoyulmalı olduğunu Huseynova Azərbaycana qarşı işində təkrar olaraq qeyd etmişdir.[2] Həmin işdə ərizəçi küçədə Yahova Şahidliyi sektasının təbliğatını aparmaq məqsədi ilə küçədə 2 nəfərlə söhbət edirdi. 2020-ci ildə verilən bu qərarda HRC-yə görə, Azərbaycan Konvensiyanın 18.3-cü maddəsinə zidd davranıb, çünki xanım Rəhimovanın küçədə 2 nəfərlə söhbət etməsi ilə ictimai qayda ya da başqalarının hüquqlarını necə pozduğunu əsaslandıra bilməyib.[3]

Həm AİHM, həm də HRC qərarları göstərir ki, qeydiyyat ünvanından kənarda təbliğat və ayin/mərasim keçirmə qadağaları Azərbaycanın ratifikasiya elədiyi AİHK və İCCPR pozuntusunu təşkil edir.[4]

Xaricdə dini təhsil almış din xadimləri, qanunvericiliyi pozmaqla dini ayin və mərasim keçirsələr, bu da onların Cinayət Məcəlləsinin 168-1.1 ilə məsuliyyət yaradacaqdır. Həmin maddəyə görə iki min manatdan beş min manatadək miqdarda cərimə və ya bir ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etmə nəzərdə tutulur. Əgər ayin və ya mərasim təbliğat xarakterlidirsə, və onu aparan əcnəbidirsə, belə halda əməlin cəzası daha da ağırdır və 5 ilə kimi azadlıqdan məhrum etməni əhatə edə bilər. Görülən budur ki, hökümət əcnəbi təbliğatçıların fəaliyyətini qətiyyətlə almaq niyyəti ilə bu addımı atıb amma qoyulan məhdudiyyətin proporsionallığı və demokratiyanı qoruma adına zəruriliyi olduqca mübahisəlidir. Huseynova Azərbaycana qarşı işdə, ərizəçi Rəhimə Hüseynovaya verilən 1500 manatlıq cərimənin beynəlxalq tribunal tərəfindən insan hüquqlarını qeyri-proporsional pozan qərar kimi qəbul olunmuşdur. [5] Belə halda, daha yuxarı həddə verilən cərimələrin də bu cür pozuntu təşkil edəcəyi şübhəsizdir.

21-ci maddədə sadəcə toplu ibadət və ayinlər deyil, qeydiyyat və ibadət yeri, ziyarətgahlardan kənarda şüarların səsləndirilməsi və dini atributların nümayiş etdirilməsi də qadağandır. Dini bayraqlara isə ancaq ibadətgahların, dini mərkəz və idarələrin qapalı yerlərində yerləşdirilməsinə icazə verilib. Dini şüarlar baxımından qoyulan məhdudiyyətlər ibadət azadlığına qoyulan məhdudiyyətlərdən fərqlənə bilməz. Məsələn, zorakılığa ya da ayrı-seçkiliyə, düşmənçiliyə çağırış qadağan olunmalıdır. İctimai qaydanı pozmadan mərhmət, xeyriyyə, sülh  məzmunlu şüarlar səsləndirilə bilinməlidir.

Dini atribut və bayraqlar da yuxarıdakı meyarlar işığında daha geniş şəkildə istifadə oluna bilinməlidir.

 

[1] ECtHR, Association For Solidarity With Jehovah's Witnesses and Others v. Turkey, § 105-108.

[2] UN Human Rights Committee, Rahima Huseynova v.Azerbaijan, Communication no 2845/2016, para.8.4.

[3] İbid.

[4] UN Human Rights Committee, Saladdin Mammadov, Rashad Niftaliyev and Sadagat Abbasova v.Azerbaijan, Communication no 2928/2017, para.7.5.

[5] UN Human Rights Committee, Rahima Huseynova v.Azerbaijan, Communication no 2845/2016, para.8.6.

6.13. Hərbi hissələrdə, həbs və cəzaçəkmə müəssisələrində ibadət və din xadimlərinin iştirakı

21-ci maddədə hərbi hissələrdə fərdi və kütləvi ibadətlərin həyata keçirilməsinə hərbi qulluqçunun boş vaxtında hər hansı bir maneə olmadan icazə verilir. Bunun istisnası döyüş əməliyyatlarının aparılması, döyüş növbətçiliyi, qaravul və qarnizon xidməti və hərbi xidmətin aparılmasıdır. Belə hallarda hərbi qulluqçunun fərdi və ya toplu ibadətdə iştirak etməsi hərbi komandanlığın icazəsinə tabedir. Bu cür məhdudiyyətlər hüquqauyğundur, çünki bunlar hərbi xidmətin xarakteri ilə bağlı ortaya çıxır. Qanunda göstərilməsə də, bu qəbildən məhdudiyyətləri polis, hərbi polis, sərhəd xidmətlərinin işçilərinə də tətbiq etmək mümkündür.

Hərbi hissələrdə din xadimlərinin fəaliyyətinə komandanlığın icazəsi ilə razılıq verilir. İslam dininə aid konfessiyalarda bu cür məhdudlaşdırma etiqad azadlığını pozmamaqla bərabər, din xadimləri tərəfindən həyata keçirilən həftəlik ayinlərin olduğu xristian və yəhudilər üçün onların istəmələri halında din xadimləri ilə görüşmələrinə icazə verilməməsi AİHK-ın 9.2-ci maddəsinin pozuntusu kimi müəyyən edilə bilər.[1] Çünki daha ağır məhdudiyyətlərin Olduğu azadlıqdan məhrum olunma yerində din xadimi ilə görüşə əngəl olma AİHK pozuntusu sayılırsa, hərbi hissələrdə də din xadimləri ilə görüşə icazə verməmə də bu şəkildə qiymətləndiriləcəkdir.

Həbs (cəzaçəkmə) yerlərində dindarların ibadətlə məşğul olmaları çox açıq tənzimlənməyib. Buradan başa düşürük ki, məhbusların fərdi ibadətlərinə hansısa məhdudiyyət qoyula bilməz. Bununla bağl AİHM-in Korostelev v Russia (29290/10, 12.05.2020) qərarında məhkumun gecə vaxtı ibadətinə qadağa qoyulmasını Konvensiyanın pozuntusu saymışdır.[2]

Toplu ibadətlərə gəldikə isə həftəlik ayinlərin cümə namazı, bazar ayini kimi ayinlərə həmin müəssisədəki şəxslərin razılığı ilə icazə verilir, müəssisə din xadimlərinin dəvət olunmasına yardım göstərməlidir. Ayin və mərasimlərin keçirilməsinin vaxtı və digər şərtlərin müəyyənləşdirilməsində iştirak edir.[3] Qanunun dini qurumlara toplu ibadət və ayin və mərasimlərin keçirilməsi üçün tibb və sosial xidmət, yataqxana, cəzaçəkmə müsəssiələrinə müraciət etmək hüququnu tanıyıb.

 

[1] ECtHR, Case Of Mozer v. The Republıc of Moldova and Russia, § 198-201.

[2] Para 65

[3] DEAQ 21-ci maddənin 7-ci hissəsi

6.14. Dini təyinatlı ədəbiyyat (kağız və elektron daşıyıcılarında), audio və video materiallar, mal və məmulatlar və dini məzmunlu başqa məlumat materiallarından istifadə

Dini məzmunlu ədəbiyyat həm dinlərin yayıılmasında, həm də dini yaşamda müstəsna yerə sahibdir. Dindarlar müxtəlif din alimlərinin kitablarını , hədis kitablarının şərhini inanclarını qoruyub saxlamaq üçün müxtəlif dini ədəbiyyat oxuyur. Dinlərin yayılmasında da ən təsirli faktor da məhz dini ədəbiyyatdır. AİHM Nasirov and others v. Azerbaijan qərarında dini ədəbiyyatın yayılması Konvensiyanın 9-cu maddəsi ilə qorunan azadlıq olduğunu bir daha təkrar etmişdir.[1]

Qanunun 22-ci maddəsi vətəndaşların və dini qurumların dini ədəbiyyat və sair materialı istehsal, idxal, ixrac və istifadəsini tənzimləyir. Qanunda əsas şərt həmin ədəbiyyat və material (kağız və elektron daşıyıcılar daxil olmaqla) üçün DQİDK-ın razılığını və nəzarət markasının alınmasını tələb edir. Yalnız nəzarət markası yapışdırıldıqdan sonra dini ədəbiyyat və materialın yayılması mümkündür. Nəzarət markasının verilməsi 9 İyun 2014 tarixli "Nəzarət markasının forması, uçotu, istifadəsi və verilməsi Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı ilə tənzimlənir. Həmin qərarın 5-ci hissəsində nəzarət markasının verilməsi üçün ərizənin məzmunu göstərilsə də, hansı hallarda nəzarət markasının veriləcəyi yaxud imtina ediləcəyi haqqında heç nə deyilmir. Mövcud tənzimləmədə DQİDK dini məzmunlu ədəbiyyat və materiallara razılıq və nəzarət markası verməkdə olduqca geniş, diskresion səlahiyyətə malikdir. Əslində, DQİDK dini etiqadın və dini həyat tərzinin zor tətbiq etməklə və ya zor tətbiq ediləcəyi ilə hədələməklə, habelə irqi, milli, dini, sosial ədavət və düşmənçilik və dini ekstremizm yaratmaq məqsədi ilə təbliğinin olub olmadığı,  insan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik prinsiplərinə zidd olub olmadığını yoxlamalıdır. Amma praktikada , məsələn, Elşad Mirinin “islamda yoxdur” kitabında olduğu kimi Dövlət Komitəsinin bu səlahiyyətini qeyri-müəyyən ölçülərə görə istifadə etdiyini demək mümkündür. Bunlar üzərində real məhkəmə nəzarətinin olduğunu deyə bilmirik. Qeyd etməliyik ki, AİHM “qanunda nəzərdə tutulan”şərtini izah edərkən, qanun sadəcə var olmasını bu şərti təmin etmək üçün kifayət görmür, qanunda müəyyən bir keyfiyyətin olmasının zəruri olduğunu qeyd edir; xüsusilə qanunun verdiyi diskresion səlahiyyətin özbaşınalığa səbəb olmayacaq şəkildə tənzimlənməsini AİHM “qanunla nəzərdə tutulma” şərtinin varlığı üçün vacib sayır.[2] Halbuki nəzarət markasının verilməsi ilə bağlı mövcud tənzimləmə, AİHK-da nəzərdə tutulan “qanunla nəzərlə tutulma” şərtinə belə cavab vermir.

Habelə qeyd etməliyik ki, nəzarət markası “əvvəlcədən alınan razılıq” mahiyyətində olduğuna görə, senzura mahiyyətini daşıyır və AŞ-nın Venesiya Komissiyasının Dini Etiqad Azadlığı Haqqında Qanuna dair 12‑13 October 2012 tarixində yayımladığı  Birgə mülahizəsində məruzəsində, dini ədəbiyyatın yayılmasından əvvəl tələb olunan razılıq Konvensiyann 10-cu maddəsinin 1-ci hissəsinin birbaşa pozuntusunu təşkil edir və DEAQ 22-ci maddədə olan əvvəlcədən razılıq alınma şərtinin ləğv edilməsini məsləhət edib.[3]

 

Dini material üzərində lap əvvəlcədən qoyulan belə ağır nəzarət, demokratik cəmiyyətə zərurətlə izah oluna bilməz. Bunun yerinə idxal və yaymada sərbəstlik verib, nəzarəti ex-post, yəni sonradan tətbiq etmək (məsələn, şikayət üzrə) etiqad azadlığına hörmət baxımından daha uyğun olardı.

Bu baxımdan BMT İnsan Hüquqları Komitəsinin 26 Aprel 2021 tarixli Aziz Aliyev, Jeyhun Aliyev vb Azərbaycana qarşı işdə, Yahova Şahitləri tərəfindən qeydiyyatsız olaraq fəaliyyət göstərdikləri evə polisin basqın edərək dini materialları toplamasını İCCPR 18-ci maddəsinin pozuntusu kimi tanıyıb.[4]

DEAQ-ın 22-ci maddəsində nəzərdə tutulan qanunsuz və qeyri-proporsional məhdudiyyətlər sadəcə bunlarla bitmir. Dini təyinatlı ədəbiyyat və materialın satışını həyata keçirəcək məntəqələr üçün DQİDK-dan razılıq alınmalıdır. Burada da qeyd etməliyik ki, belə bir razılığın hansı şərtlər daxilində veriləcəyi ilə bağlı qanunda heç bir tənzimləmə yoxdur, yəni DQİDK-nə hədsiz və nəzarətsiz diskresion səlahiyyət verilib. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu vəziyyət AİHK 9.2-də nəzərdə tutulan “qanunla nəzərdə tutulma” şərtinə ziddiyət təşkil edir. [5]

Başqa bir sözlə, ölkəmizdə hətta nəzarət markası olan materialın satışı hər hansı bir yerdə həyata keçirilə bilməz. Bu məhdudiyyət yalnız satışa aiddir. Pulsuz verilməsi halında dini icma bunları öz qeydiyyatı ünvanında ibadətgah və ya ziyarətgahda paylaya bilər. Lakin yuxarıda adını çəkdiyimiz Nasirov qərarının 64-cü bəndində AİHM dini ədəbiyyatın dini icmanın qeydiyyatda olduğu ünvandan başqa bir yerdə paylanmasını sorğulamış və nəticədə bu məsələdə pozuntu müəyyən etmişdir (para 67).

Yazdıqlarımıza rəğmən qeyd etməliyik ki, Mammadov v. Azerbaijan (Application No. 7308/12) qərarında dini ədəbiyyatın paylanmasında Avropa Məhkəməsi DEAQ-un 22-ci maddəsində sərbəstlik prinsipini əsas götürərək, dini kitabların müsadirə olunmasında Konveniyanın pozuntusunu müəyyən etmişdi.[6] Hərçənd nəzarət markası ilə bağlı tənzimləmə bu qərardan sonra gətirilsə də, nəzarət markasının verilməsində olan qeyri-müəyyənlik Konvensiyanın 9-2-ci maddəsi ilə uyğunuq təşkil etməkdən uzaqdır. Yuxarıda da qeyd etmişdik ki, dini ədəbiyyat və materiallar üçün əvvəlcədən razılığın alınması şərti, AİHM-nə görə Konvesiyanın 10-cu maddəsinin 2-ci bəndinin pozuntusunu təşkil edir.

Halbuki ölkəmizin Cinayət Məcəlləsində nəzarət markası olmadan dini ədəbiyyat və materialların istehsal, satış və yayılmasına olduqca ağır sanksiyalar gətirilib. 2020-ci ildə aparılan dəyişikliklə, bu əməl üçün verilən cəzanın sanksiyasına azadlıqdan məhrum edilmə də daxil edilib. Müvafiq razılıq olmadan dini təyinatlı ədəbiyyatı (elektron daşıyıcıları daxil olmaqla), audio və video materialları, mal və məmulatları və dini məzmunlu başqa məlumat materiallarını istehsal etmə, satış və ya yayma məqsədi ilə idxal edənlər, satanlar və ya yayanlar, beş min manatdan yeddi min manatadək miqdarda cərimə və ya iki ilədək müddətə azadlığın məhdudlaşdırılması və ya iki ilədək müddətə azadlıqdan məhrum etməklə cəzalandırılır. Belə bir cəzanı proporsional, başqa bir sözlə “demokratik cəmiyyətdə zəruri” saymaq mümkün deyildir. Bu qəbildən əməllərə daha əvvəllər aşağı cəzalar üzrə AİHM 9-cu maddəsinin pozuntusunu tanıdığına görə, 2020-ci ildən sonra gətirilən bu cəzanın da əksər hallarda 9-cu pozacağını demək mümkün olacaqdır. Bu cür əməllərə görə cinayət hüququ sanksiyalarını tətbiq etmək, Venesiya Komissiyasının 2004-cü il tarixli Mülahizəsinə görə də qanunsuzdur.[7]

 

[1] ECtHR, Case of Nasirov and others v. Azerbaijan § 61.

[2] Case of Hasan and Chaush v. Bulgaria, § 84.

[3] ECtHR, Case Of Religious Community Of Jehovah’s Witnesses V. Azerbaijan, (Application no. 52884/09), para.30

[4] UN Human Rights Committee, Aziz Aliyev, Jeyhun Aliyev and others v. Azerbaijan, 2805/2016, para.7.5.

[5] Case of Hasan and Chaush, § 84-86.

[6] Mammadov v. Azerbaijan, (Application No. 7308/12), § 48.

[7] Venice Commission, Opinion 271/2004, Section IV.a, səh.18.

6.15. Dini ibadət yerlərinin tikintisinin məhdudlaşdırılması:

Qanunun 29-cu maddəsinə görə dini ibadət yerinin tikintisi və ya mövcud dini ibadət yerinin yenidən qurulması üçün DQİDK-dan məqsədəuyğunluq barədə rəy alınmalıdır. Ancaq bu rəy alındıqdan sonra müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tikintiyə icazə verə bilər. Belə bir tənzimləmə yeni ibadət yerlərinin açılmasını və ya genişləndirilməsini olduqca müşkül hala gətirir. Halbuki Azərbaycandakı ibadət yerlərinin azlığı və əhalənin artım tempi nəzərə alınsa, belə bir məhdudiyyət dindarların ehtiyacını qarşılamaqdan olduqca uzaqdır.

Venesiya Komissiyasına görə, dini ibadət yerlərinin tikintisinə yalnız ümumi şəhərsalma qaydaları daxilində məhdudiyyətlər gətirilə bilər, və misal kimi bunlar gösərilib – nəqliyyat sıxlığı, memarlıq üslubuna uyğunsuzlq, yüksən səs-küyün yaradılması. Bir dini qrupa qarşı diskriminativ şəkildə tikinti məhdudiyyətləri gətirilməməlidir. İbadət yerlərinin tikinitisinin icazəsi, qeyri-dini obyektlərin tikintisi üçün alınan icazə əsasları və prosedurlarından fərqlənməməlidir.[1]

 

[1] Venice Commission, Opinion 271/2004, Section 4.C, səh.18.

7. Nəticə

Qanunvericiliyin və beynəlxalq hüququn qarşılıqlı təhlilindən başa düşülür ki, dövlətin qeyri-rəsmi din siyasəti dindarlığın yayılmasının qarşısının aslınmasına, mövcud dini konfessiyaların nəzarəti altında fəaliyyət göstərməsinə yönəlmişdir və bu məqsədlər də qanunvericilikdə öz əksini tapır. Hər nə qədər DEAQ-ın 2-ci və 31-ci maddələri beynəlxalq müqavilələrin daha üstün olduğunu vurğulamış olsa da, məhkəmələrin müstəqil olmaması bu iki maddəni qeyri-işlək hala gətirir.

Azərbaycanla bağlı AİHM və HRC verdiyi qərarlardan görə bilirik ki, beynəlxalq tribunallara daşınan etiqad azadlığı pozuntusu ilə bağlı şikayətlər uğurlu olur; ölkədə qanunvericilik və praktika da beynəlxalq standartlara uyğun deyil. İndiki qanuni tənzimləmə şəraitində Azərbaycan əleyhinə olan şikayətlərin və məhkumiyyətlətin sayı artacaqdır. BMT İnsan Hüquqları Komitəsinin 2016-cı ildə Azərbaycan hökümətinə dini etiqad azadlığının əsassız məhdudlaşdırılması ilə bağlı verdiyi tövsiyələr hamısı hələ də aktualdır, və nəzərə alsaq ki həmin tarixdən sonra dini etiqad qanunvericiliyi liberallaşmaq əvəzinə daha çox məhdudiyyət gətirib, əminliklə demək olarki HCR-nin növbəti müşahidə və tövsiyyələr qərarında daha çox məsələ yer alacaqdır.[1]

Lakin dövlətin din siyasətinin güddüyü prioritetlərin konvensional öhdəliklər pozulmadan da həyata keçirilməsi mümkündür. Məsələn, onlayn qaydada hər cür dini ədəbiyyat onsuzda sərbəstdir. Habelə, onlayn qaydada dini toplantıları keçirmək də mümkündür ki, bununla da, qanund nəzərdə tutulan qadağa müəyyən dərəcədə zəiflədilmiş olur.

Dövlətin din siyasətində əsas məqsədlərindən biri dini cəhalətin qarşısının alınmasıdır. Bu istiqamətdə dini ibadət və ayinlərin həyata keçirilməsini məhdudlaşdırmaq yerinə, dünyəvi təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmaq, tolerantlıq mühitini artırmaq daha məqsədə müvafiq görülməlidir.  

 

[1] UN Human Rights Committee, Concluding observations on the fourth periodic report of Azerbaijan, 1-2 November 2016, para.33.