Діни сенім бостандығы және діни кемсітушіліктен еркін болу мәселелері

Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 2-бөлігінде "тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге де мән-жайлар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды" деп айтылған.

Демек, конституциялық ереже азаматтарды кемсітушіліктен қорғау туралы заңнаманы дамытуға тиіс. Яғни, кемсітушіліктен қорғау барлық кешенді нормативтік актілермен де, сол сияқты нақты заңдардың нақты ережелерімен де қамтамасыз етілуі керек.

Алайда, қазіргі уақытта Қазақстанның қолданыстағы заңнамасында немесе қолданыстағы құқық қолдану тәжірибесінде кемсітудің не екенін түсіну өте қиын, яғни бұл ұғымның заңды термин ретіндегі анықтамасы жоқ.

Латын тіліндегі Дискриминация АЙЫРМАШЫЛЫҚ дегенді білдіреді және бұл өте ескі құқықтық ұғым және құбылыс, әр түрлі тарихи кезеңдерде әрдайым мемлекеттік институттар мен қоғамдық сана тұрғысынан кемсітушілік теріс сипатта бола бермейді. Сонымен қатар, әр түрлі елдерде діни немесе кез-келген басқа да кемсітушілік қоғамдық пікірде жақсы деп саналды. Яғни, қоғам адамдардың нәсілдік, этникалық, діни, гендерлік және басқа белгілері бойынша құқықтық ажыратудың, адамның бет әлпетінің белгілі бір түсіне, басқа дінге жататына, басқа жынысқа тиесілі болуына орай, адамдар қоғамдық мекемелерге бара алмайтын, ол тек белгілі бір салада ғана жұмыс істей алатын немесе белгілі бір кәсіп түрімен ғана айналыса алатын, институтқа түсуге немесе мемлекеттік қызметке тұруына болмайтын жағдайлар секілді тетіктерін саналы түрде құрды.

Қазіргі уақытта біздің елімізде, көптеген өркениетті қоғамдар секілді қоғамдық санадағы кемсітушіліктіадам құқықтарын бұзудың артта қалған түрі ретінде қабылдамайтын сияқты болып табылады. Алайда, Қазақстанның қолданыстағы заңнамасында кемсітушілік барынша үстірт айқындалған, оның үстіне діни кемсітушілік ұғымы мүлдем қамтылмаған, алайда бұл әдеттегі өмірде мұндай құбылыстың жоқтығын білдірмейді.

Бірден айта кету керек, теңсіздік және кемсітушілік сияқты ұғымдарды шатастыруға болмайды және бұл жерде теңсіздік кез-келген заңнамада институционалды құбылыс ретінде бар екенін түсіну маңызды. Мысалы, әлемнің кез-келген елінің кез-келген ұлттық заңнамасында азаматтың, шетелдіктің және азаматтығы жоқ адамның заңды көзқарасы бойынша абсолютті теңдік туралы айту мүмкін емес. Мысалы, соңғы екеуі, бірінші құқық субъектісінен айырмашылығы, уәкілетті билік органдарына өкіл таңдай алмайды және оларға сайлана алмайды, әдетте, мемлекеттік және әскери қызметтен өте алмайды, жергілікті азаматтар төлемейтін бюджетке міндетті төлемдерді өтеуге міндетті.

Алайда, мұндай заңдық теңсіздікті кемсітушілік деп санауға болмайды, өйткені бұл заңды түрде негізделген және екінші жағынан мемлекет пен шетелдік немесе азаматтығы жоқ адам арасындағы қатынастардың құқықтық сипатына негізделген, яғни тек осы құқық субъектісінің құқықтық мәртебесіне негізделген.

Бұл тақырып діни кемсітушілік мәселесіне арналғандықтан, бұл мәселеде діни кемсітушілік, яғни азамат пен адамның дінге немесе белгілі бір діни ағымға деген көзқарасы негізінде құқықтарын, міндеттерін және заңмен қорғалатын мүдделерін шектеу адам құқықтарын бұзудың бір түрі болып табылады дегенді негізге алу керек.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 2-бөлігінің негізгі ережелерін басшылыққа ала отырып, қолданыстағы ұлттық заңнамада азаматтарды кемсітудің кез келген нысанынан қорғаудың нақты заңды тетіктері мазмұндалуға тиіс. Мұнан өзге, бұған біздің мемлекетті адам құқықтары саласындағы халықаралық құжаттар міндеттейді.

Дінге қатыстылық белгілері бойынша діни кемсітушіліктің айқын көріністерінің кейбір мысалдарын келтіруге болады.

Мысалы, "Tengrinews" Интернет ресурсы. желілік баспа 2017 жылғы 02 наурызда интернет сайтында Астанада "Иегова куәгерлері" мүшелерін діни және ұлттық алауыздықты қоздырды деп айыптауда" деген мақала жарыққа шықты, онда "оларға, "Иегова Куәгерлеріне" 37 елде ресми деңгейде тыйым салынған. Олардың арасында Тәжікстан, Қытай, Испания, Греция, Румыния, Доминикан республикасы бар" екені туралы айтып, шындыққа сәйкес келмейтін және осы діннің ізбасарларын қорлайтын шағым жасалды. Бұл ақпараттың дерек көзі Діндерді зерттеу орталықтары қауымдастығының баспасөз хабарламасы болды.

Яғни, 37 елде "Иегова куәгерлерінің" діни бірлестіктеріне тыйым салынғандығы туралы ақпарат осы басылымда "Иегова куәгерлері" өздігінен және дәл осы нақты діни ағымның ізбасарлары болып табылатындықтан, заңдарды бұзады және өздері болатын барлық елдерде заңсыз қызметті жүзеге асырады, яғни заңдылық тұрғысынан кез-келген қоғамның лайықсыз мүшелері болып табылады, олар басқа заңға бағынатын азаматтармен тең құқықтарға ие болмауы керек, сондықтан оларға нақты діни бағыт ретінде тыйым салуға болады және тыйым салу қажет.

Сонымен қатар, Діндерді зерттеу орталықтары қауымдастығының өзі Орыс православие шіркеуіне тиесілі дерек көздерінен алынған ақпаратқа сілтеме жасады. Бұл ақпараттың өзі толығымен жалған болды және аталған елдерде "Иегова куәгерлеріне" діни ағым ретінде тыйым салынбаған.

Діни кемсітушіліктің тағы бір мысалы: бірқатар аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін сотталған М.Мухлисов түзеу колониясында үнемі діни табынуды атқарумен айналысты – намаз оқыды, ол үшін әкімшілік тарапынан ішкі тәртіпті бұзғаны үшін бірнеше рет тәртіптік жазаға тартылды.

Егер біз адам құқықтарын сақтау тұрғысынан қарайтын болсақ, онда сотталған азаматтың түзету мекемесі жағдайында да өзінің дінге табуын атқаруы оның ажырамас құқығы болып табылады. Алайда, колония әкімшілігінің көзқарасы бойынша, діндар сотталған, тіпті одан да жиі діни рәсімді жасайтын адам әу бастан тәртіп бұзушы болып табылады, ол үшін қудалануы керек. Басқа белгілі жағдайлар бойынша түзеу мекемелеріндегі тәртіптік талаптар ұзақ уақыт бойы сотталушының діни көзқарасына тікелей байланысты және сотталғандардың діни қажеттіліктерінен жоғары қойылған деп нақты айтуға болады.

Айтпақшы, М.Мухлисов, оның пікірінше, заңсыз тәртіптік жазаларға заңмен белгіленген тәртіпте, яғни прокуратураға, жоғары тұрған лауазымды тұлғаға шағымданған. Алайда, бұдан әрі Ақмола облысы Аршалы аудандық сотының 2010 жылғы 17 мамырдағы үкімімен М.Мухлисов ҚР Қылмыстық кодексінің 360-бабының 1-бөлігімен – қылмыстық-атқару мекемесі әкімшілігінің заңды талаптарына бағынбағаны үшін кінәлі деп танылып, оған қосымша 1 жыл бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалды.

Сот инстанциялары М. Ю. Мухлисовтың ісін және адвокаттың шағымдарын қарау кезінде әкімшілік пен лауазымды тұлғалардың тарапынан сотталған адамға қатысты діни кемсітушілік туралы қорғау дәлелдерін зерттемеді, ал сот алдында қорғау Ю. Мухлисовқа әкімшілік тарапынан қарым-қатынас діни кемсітушілік сипатына ие, яғни адамның діни қатыстылығына байланысты қудалануы деп мәлімдеді.

Осыған қарамастан, М. Мухлисов 2015 жылы БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі комитетіне діни кемсітушілік фактісі бойынша шағыммен жүгінді. Бұл шағымды Комитет қарауға қабылдады, бірақ осы уақытқа дейін ол бойынша шешім қабылданған жоқ.

Айта кету керек, сотталған мұсылмандар түзету мекемелерінде діни кемсітушілікке жүйелі түрде ұшырап отырады, бұл олардың дінге көзқарасының нәтижесі, ал мемлекеттік институттар, лауазымды тұлғалар және тіпті қоғам қайраткерлері мұны факт ретінде мойындайды. Бұл ретте сотталған азаматтарды діни кемсітуді бірқатар қоғамдық бірлестіктердің өкілдері белсенді қолдайды. Сонымен, деструктивті діни ағымдардан зардап шеккендерге көмек көрсету орталығының төрайымы Ғ.Қ. Оразбаева өзінің бейне сұхбатында бұл "тыйым салынған" діни әдебиеттерді, соның ішінде Құранды Түзеу колонияларындағы тәркілеу фактілерін тікелей растайды - https://youtu.be/aBFA0NWBOPg.

Діни кемсітушіліктің тағы бір мысалы: Алматы облысы Іле ауданы Междуреченск а/о әкімі өзінің 21.11.2017 жылғы хатымен "Вифлиэм "Христиан пресвитериан шіркеуі" жергілікті діни бірлестігінің қызметін тоқтата тұру туралы нұсқау шығарды. Ал Іле ауданының прокуроры 22.02.2018 жылғы өз хатымен діни бірлестіктің өтінішіне жауап ретінде жергілікті атқарушы органның ғибадат үйлерін қайта бейіндеу мәселелерін шешуге құқығы жоқ екенін және прокурорлық ықпал ету актісін ауыстыру үшін негіз жоқ екенін айтты. Яғни, прокурор діни бірлестіктің шағымының мәні бойынша мүлдем жауап бермеді және діни бірлестіктің қызметін тоқтата тұру туралы мәселені шешуге құқығы жоқ лауазымды тұлғаның заңды анық бұзу фактісі бойынша прокурорлық ден қою актісін қабылдамады.

Бұл факт діндар азаматтар мен олардың діни бірлестіктері, әсіресе діни азшылықтар, қоғамдық пікірде кемсітушілікке ұшырағандығын көрсетеді, оларға қатысты заңды бұзуға жол беруге, кез келген өзара қарым-қатынаста олардың құқықтарына қысым жасауға және шектеуге болады және қажет, бұл ретте құқық қорғау органдарының санкцияларынан қорықпайды.

Келтірілген барлық фактілер азамат пен адамның ар-ождан және діни сенім бостандығына құқығын шектеуді ғана емес, сонымен бірге оның дінге көзқарасы салдарынан азаматтың барлық құқықтары мен заңды мүдделерін бұзатын, шектейтін діни кемсіту механизмін де айқын көрсетеді.

Яғни, адам және тіпті оның отбасы мүшелері күнделікті өмірде көптеген мәселелерде ашық немесе бүркемелі түрде шектеледі. Мысалы, Білім министрлігі мектеп формасының Ережелерін бекітті, онда киімдегі діни атрибуттар туралы мәселе мүлдем қозғалмайды, яғни хиджабтарға тікелей тыйым салынбайды, тек бекітілген эскиздер бойынша ұқыпты форма қажет. Алайда, бұл ережелер тек хиджабтағы қыздарға Мектепке жол бермеу мақсатында қабылданғандығы анық. Сондықтан білім министрлігі мен кейбір қоғамдық белсенділер үшін осындай шешім мен бастаманың нәтижесінде жергілікті жерлерде балалардың және олардың ата-аналарының діни көзқарасы салдарынан білім алу құқығы тікелей жойылатыны оң нәтиже ме?

Бұл мысалда мемлекеттік шенеуніктер мен оларды қолдайтын азаматтық белсенділер діни сенім бостандығы құқығын шектемейтінін түсіну керек, бірақ олар сенетін азаматтар мен олардың балаларына білім алу құқығына айқын және нақты түрде заңды кедергі жасайды.

Жоғарыда айтылғандай, қолданыстағы заңнамада кемсітушіліктің анықтамасы жоқ, бірақ Қазақстан Республикасының заңдарында азамат пен адамды кемсітушіліктің кез-келген түрінде қорғау тетіктері бірдей емес.

Осылайша, Қылмыстық кодексте 145-бап бар – адамның және азаматтың тең құқықтылығын бұзу, ол адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын шығу тегі, әлеуметтік, лауазымдық немесе мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге қатынасы, сенімі, тұрғылықты жері, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығы себептері бойынша немесе кез келген өзге де мән-жайлар бойынша тікелей немесе жанама шектеу үшін қылмыстық жауаптылықты көздейді.

Әрине, заңның осы ережесінің диспозициясына қатысты бірқатар мәселелер бар. Осы норма Азаматтарды кемсітушіліктен қорғауға Конституцияның 14-бабының 2-бөлігінде белгіленген кепілдікті заңнамалық іске асыру болып табыла ма? Адам құқықтары мен бостандықтарын тікелей шектеу дегеніміз не? Жанама дегеніміз не? Неліктен құқықтар мен бостандықтарды шектеу тек белгілі бір мүшеліктің себептері бойынша ғана мүмкін болады, мысалы, жай діни көзқарастың салдарынан ғана емес пе?

Яғни, қылмыстық заңның осы ережесіндегі сұрақтар жауаптардан гөрі көп, сондықтан да Қылмыстық кодекстің бұл бабы жұмыс істемейтін шығар.

Жоғарыда келтірілген діни кемсітушілік мысалдары Қылмыстық кодекстің 145-бабының әрекетіне жатады, алайда зардап шеккен азаматтардың, олардың адвокаттары мен құқық қорғаушыларының бірде-бір үндеуі кінәлі адамдарды қылмыстық қудалауды қозғауға алып келген жоқ.

Қылмыстық Кодекстің 145-бабынан басқа, Қазақстан Республикасының заңнамасында азаматтарды кемсітушіліктен қорғау жөніндегі басқа да заңдық тетіктер жоқ.

Мысалы, мүдделі адам, азаматтардың тұлғалары немесе бірлестіктері азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен, яғни ерекше талап қою тәртібімен кемсітуден қорғауды талап ете алады деп болжауға болар еді.

Мысалы, азаматтар діни қатыстылығы салдарынан мемлекеттік қызметке азаматтарды жібермеу фактісін кемсіту ретінде мойындау және нормативтік актілерге, сондай-ақ лауазымды адамдар мен мемлекеттік органдардың шешімдеріне, не болмаса олардың заңсыз әрекеттері мен әрекетсіздіктеріне шағым жасау талаптарымен сотқа жүгіне алар еді.

Ерекше талап қою ісі азаматтарды коммерциялық ұйымдар тарапынан кемсітушілік көріністерінен қорғауды қамтамасыз еткен болер еді. Мысалы, діни немесе кез келген басқа тиесілілік себебінен жұмысқа қабылдаудан, қызмет көрсетуден, тауарларды сатудан бас тарту себебі бойынша.

Өзінің өмір сүруінің мәні бойынша кемсітушіліктен қорғаудың маңызды тетіктерінің бірі – адам құқықтары жөніндегі уәкілетті институттың болуы тиіс, ол атқарушы билік органы болып табылмастан, кемсітушілік фактілері мен оның себептерін қолданыстағы нормативтік базада және құқық қолдану тәжірибесінде анықтай алады және кемсітушілікке жол бермеу және тоқтату мақсатында мемлекеттік билік органдарына, лауазымды адамдарға, үкіметтік емес ұйымдар мен коммерциялық ұйымдарға ұсынымдар бере алады. Өкінішке орай, біздің еліміздегі бұл құқық қорғау институты тек сәндік сипатқа ие.

Қазіргі уақытта заңнамалық бастама ретінде әлеуметтік қауіпті әрекет ретінде кемсітушілікті қылмыстандыруды, яғни оны қылмыстық заңға енгізуді ұсыну керек. Егер қолданыстағы заңнамалық техниканы қолданатын болсақ, онда қылмыстық жазаланатын әрекет ретінде кемсітушіліктің мынадай анықтамасын ұсынуға болады: бұл шығу тегі, әлеуметтік, мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқарасы, сенімдері, тұрғылықты жері, саяси сенімдері, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығы немесе кез келген өзге де мән-жайлар бойынша азаматтың (адамның), сол сияқты ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни топтың құқықтарын, бостандықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін толықтай немесе ішінара жоюға не болмаса осы топ мүшелерінің құқықтарын шектеу, оларға қысым жасау көзделетін өзге өмір сүру жағдайларын жасауға бағытталған қасақана жасалатын әрекеттер.

Жан Кунсеркин