Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 490-бабы бойынша әкімшілік жауаптылыққа тарту тәжірибесін талдау

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 490-бабы (ӘҚБтК) діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілікті көздейді. Осы бап бойынша істерді сот қарайды, бұл сот актілері Банкіндегі сот актілерін талдауға мүмкіндік берді (https://office.sud.kz/courtActs/index.xhtml).

2019 жыл ішінде аталған банкте Қазақстанның барлық өңірлерінен 142 іс туралы ақпарат бар. Бұған Ақмола және Алматы облыстары мен Шымкент қаласы жатпайды: ӘҚБтК-нің 490-бабы бойынша соттардың осы әкімшілік-аумақтық бірліктерді қарауы туралы ақпарат сот актілері Банкінде жоқ.

Істердің ең көп қаралған саны Қарағанды облысының соттары – 24 (барлық істердің 17%), Солтүстік Қазақстан облысының соттары – 17 (12%) және Атырау облысының соттары – 15 (10%), ең азы – Қостанай облысының соттары – 1 іс (1%), Маңғыстау облысының соттары – 3 іс (2%) және Батыс Қазақстан облысының соттары – 4 іс (3%) қарады. Сіз белгілі бір аймақтық ерекшеліктерді көре аласыз. Мәселен, Атырау облысында істердің көпшілігі мешіттерде тәртіп ережелерін бұзғаны үшін ("Аумин" сөзін дауыстап айту), ал Қарағанды облысында - әлеуметтік желілерде діни материалдарды сақтағаны және таратқаны үшін жауапкершілікке тартумен байланысты болды.

Соттар өндіріп алудың екі түрін шығарды: айыппұлдар және Қызметті тоқтата тұру. Барлық істер бойынша айыппұлдар сомасы шамамен 16.5 миллион теңгені құрады. Қызметті тоқтата тұру мерзімі көбінесе үш айда, азына - бір айда анықталды.

Қаралған әкімшілік істер бойынша 16 (барлық істердің 11%) әкімшілік жазалар шығарылған жоқ. Құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты (56%), құқық бұзушылықтың маңызы аздығына (25%) немесе ескіру мерзімінің өтуіне байланысты (19%) істер тоқтатылды.

Істердің басым көпшілігі Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген діни әдебиетті және діни мазмұндағы өзге де материалдарды, діни мақсаттағы заттарды әкелуге, дайындауға, шығаруға, басып шығаруға және (немесе) таратуға қойылатын талаптардың бұзылуына байланысты (142 – ден 98-і-1-бөліктің 3-тармақшасы). Тұтастай алғанда, 490-баптың әртүрлі бөліктері мен бөліктерінің тармақшаларын бұзуға байланысты істерді қарау бойынша көрініс мынадай:

№№ р/н	Құқық бұзушылықтың құрамы	ӘҚБтК 490-бабының тармағы, бөлігі	Істердің саны	Істердің жалпы санының пайызы
1.	Діни әдебиетті және діни мазмұндағы өзге де материалдарды, діни мақсаттағы заттарды әкелуге, дайындауға, шығаруға, басып шығаруға және (немесе) таратуға қойылатын талаптарды бұзу	1-б. 3-тармақшасы	98	69%
2.	Миссионерлік қызметті тіркеусіз (қайта тіркеусіз) жүзеге асыру, сол сияқты миссионерлердің дінтану сараптамасының оң қорытындысынсыз діни әдебиетті, діни мазмұндағы ақпараттық материалдарды және діни мақсаттағы заттарды пайдалануы, Қазақстан Республикасында тіркелмеген діни бірлестіктердің діни ілімін таратуы	3-б.	18	13%
3.	Діни жораларды, рәсімдерді және (немесе) жиналыстарды өткізуге қойылатын талаптарды бұзу	1-б. 1-тармақшасы	12	8%
4.	Заңды діни қызметке кедергі жасау	2-б.	11	7.5%
5.	Ғибадат үйлерін (ғимараттарын) салуға, үйлерді (ғимараттарды) ғибадат үйлері (ғимараттары) етіп қайта бейіндеуге (функционалдық мақсатын өзгертуге) қойылатын талаптарды бұзу	1-б. 4-тармақшасы	2	1.5%
6.	Діни бірлестік басшысының кәмелетке толмағандардың ата-анасының біреуі немесе оның өзге де заңды өкілдері қарсылық білдірген кезде кәмелетке толмағандарды діни бірлестіктің қызметіне тартуға және (немесе) қатыстыруға жол бермеу шараларын қабылдамауы	7-б.	1	1%

490-баптың басқа бөліктері мен бөліктердің тармақшалары бойынша іс қозғалған жоқ. Үш қайталама құқық бұзушылықты (490-баптың 8-бөлігі) біз бастапқы құқық бұзушылықтар жасалған құрамдарға енгіздік.

Діни әдебиетті және діни мазмұндағы өзге де материалдарды, діни мақсаттағы заттарды әкелуге, дайындауға, шығаруға, басып шығаруға және (немесе) таратуға қойылатын талаптардың бұзылуы (1-б.3-тармақшасы).

Құқық бұзушылықтардың басым бөлігі аталған заттарды сауда үйлерінде, дүкендерде, вокзалдарда және өзге де қоғамдық орындарда сатумен, таратумен байланысты – 41 (42%). Біз әдебиет пен заттар туралы, мысалы, белгішелер немесе зергерлік бұйымдар, мүсіншелер, тұмарлар, діни символикасы бар білезіктер туралы айтып отырмыз.

Құқық бұзушылықтар саны бойынша екіншісі әлеуметтік желілерде діни мазмұндағы материалдарды (аудио және бейне жазбалар, хабарламалар) сақтау және (немесе) тарату болып табылады – 32 (33%). Көбінесе "в контакте" желісі көрсетіледі, оқшауланған жағдайлар Instagram, WhatsApp-ты пайдаланумен байланысты.

Үшінші топқа "OLX" - 21 (21%) қызметі арқылы діни әдебиетті және діни мақсаттағы заттарды сатумен байланысты құқық бұзушылықтар кіреді.

Сонымен, 4 іс (4%) шекаралық бақылаудан өту кезінде әдебиеттерді табуға байланысты.

Барлық жағдайларда жауапкершілікке тарту үшін негіздеме ретінде Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 11 қазандағы Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы Заңының 9-бабының 2-тармағында көрсетілген: "діни әдебиетті, діни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдарды, діни мақсаттағы заттарды тек ғибадат үйлерінде (ғимараттарында), рухани (діни) білім беру ұйымдарында, сондай-ақ облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жергілікті атқарушы органдары арнайы айқындаған тұрақты үй-жайларда таратуға жол беріледі". Сауда нүктелері, әлеуметтік желілер, интернет-сервистер мұндай орындарға жатпайды.

Шекаралық бақылау кезінде әдебиеттер табылған жағдайда, түсініксіз жағдаят орын алады. Екі жағдайда жауапқа тартылған адамдар кітапты бір данада тасымалдады (айтпақшы, бұл сот шешімдерінде көрсетілген). Қазақстан Республикасының аумағына жеке пайдалану үшін діни әдебиетті бір данада әкелуге рұқсат етілгеніне қарамастан, бәрібір айыппұл салынды, ал кітаптар болса, жойылды.

Осы мәселе бойынша барлық істерде дінтану сараптамасы жүргізілді, тіпті арнайы білім қажет болмаған жағдайларда (Құран, Библия, белгішелер, мүсіндер және т.б.).

Судьялар қызметін тоқтата тұру түрінде қосымша жаза қолдануға әр түрлі көзқараспен қарады. Олардың көпшілігі мұндай тоқтата тұрудың мағынасыздығына және нақты жағдайларда орындау мүмкін еместігіне қарамастан, әдебиеттерді немесе сауда нүктесінің қызметін немесе жай ғана қызметті 3 айға тоқтата тұру туралы шешім қабылдады. Мысалы, діни әдебиет табылған транзиттік шетелдік азаматқа қатысты осындай жазалау шарасы шығарылды. Айта кету керек, жергілікті емес соттар айыппұлмен шектеліп, мұндай жазалау шарасын елемеді. Тек бірлі-жарым жағдайларда (Солтүстік Қазақстан облысының соттары) қызметін тоқтата тұру түрінде жаза қолданудан бас тарта отырып, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2017 жылғы 6 қазандағы Нормативтік қаулысының 3-тармағына сілтеме жасады, онда қызметті немесе жекелеген қызмет түрлерін тоқтата тұру не оған тыйым салу сияқты қосымша жазалар осындай қызметті жүзеге асыруға тиісті рұқсаты бар адамдарға қатысты қолданылуы тиіс екендігі айтылған.

Айта кету керек, кейбір жағдайларда судьялар істі қарауға мұқият қарады, барлық нақты жағдайларды ескерді. Мысалы, Нұр-Сұлтандағы судья зергерлік бұйымдарды Құдайға құлшылық ету, діни жоралар мен рәсімдер үшін қажетті заттар ретінде танымады, ал оларды кез келген адам жеке мақсатта пайдаланатын зергерлік әшекейлер ретінде айқындады және, тиісінше, құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты істі тоқтатты.

Миссионерлік қызметті тіркеусіз (қайта тіркеусіз) жүзеге асыру, сол сияқты миссионерлердің дінтану сараптамасының оң қорытындысынсыз діни әдебиетті, діни мазмұндағы ақпараттық материалдарды және діни мақсаттағы заттарды пайдалануы, Қазақстан Республикасында тіркелмеген діни бірлестіктердің діни ілімін таратуы (3-б.).

Қазақстан Республикасының Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы Заңының 8-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар миссионерлік қызметті тіркеуден өткеннен кейін жүзеге асырады. Осы бөлімнің барлық істерінде мемлекеттік органдар бұл талаптың бұзылғанын мәлімдеді.

Барлық істердің ішінде ең көп саны әлеуметтік желілерде ақпаратты сақтау және таратумен байланысты істер болды – 6 (32%). Осындай жағдайлар көптеген ұқсас жағдайларда.1-б. 1-тармақшасы бойынша өтті болды. Тек екі жағдайда адамның Youtube арқылы уағыздағаны және Facebook-те өз көзқарасын білдіргені анықталды.

Көбінесе миссионерлік қызметке қатысты көшеде немесе тұрғын үй-жайларда әңгімелер 5 жағдайда (28%) байқалды.

Бұдан басқа, дінді үйде немесе қайырымдылық мекемелерінде оқыту (4, 22%); тіркелмеген ұйымның жиналысында діни ілімді тарату (1, 6%); тұрғын үйде намаз оқу бөлмесін ұйымдастыру (1, 6%), сауда үйінде Діни әдебиетті тарату (1, 6%) заңсыз миссионерлік қызмет деп танылды.

Діни жораларды, рәсімдерді және (немесе) жиналыстарды өткізуге қойылатын талаптарды бұзу (1-б. 1-тармақшасы).

Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заң діни жоралар мен рәсімдердің кедергісіз қай жерде өткізілуі мүмкін екенін анықтайды. Осы Заңның 7-бабына сәйкес мұндай рәсімдер мен ғұрыптар ғибадат үйлерінде (ғимараттарында), діни бірлестіктердің мекемелері мен үй-жайларында, тұрғын үйлерде және басқа да жерлерде өткізілуі мүмкін. Жалпы ереже бойынша, діни қызметті ғибадат үйлерінен тыс жерлерде өткізу үшін жергілікті атқарушы органдардың келісімі қажет.

Бұл жағдайда істердің көпшілігі намазхананы бизнес-орталықтарда, сауда үйлерінде, вокзалда және базарда, үйлерде – 7 (58%) ұйымдастырумен байланысты. Үш жағдайда (25%) пәтерлерде ғибадат ету үшін іс қозғалды. Бокс залында намаз оқыған спортшы да жауапқа тартылды (8.5%).

Заңды діни қызметке кедергі жасау (2-б.).

Істердің басым бөлігі мешітте ғибадат соңында "Аумин" сөзін дауыстап айтқаны үшін жауапкершілікке тартумен байланысты болды – 10 (90%), бұл ханафи мазхабында қабылданған тәжірибеге қайшы келеді. Сот актілерінде Қазақстан Мұсылмандары Діни Басқармасы қабылдаған тәртіп ережелері бұзылғандығы көрсетілген.

Осылайша, мемлекеттік органдар діни бірлестіктің ішкі нормаларын іс жүзінде қорғайды. Заңды діни қызметке кедергі жасау сияқты әрекеттерді бағалау өте қайшылықты екені анық. Осыған байланысты судья істердің бірінде "Аумин" сөзін айту Құдайға құлшылық етуге кедергі келтірмейтінін, айналасындағыларға кедергі келтірмейтінін және тиісінше құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты істі тоқтатқанын атап өткен жөн.

Бір нәрсе имамның рұқсатынсыз дұға етуге шақырумен байланысты болды (10%).

Ғибадат үйлерін (ғимараттарын) салуға, үйлерді (ғимараттарды) ғибадат үйлері (ғимараттары) етіп қайта бейіндеуге (функционалдық мақсатын өзгертуге) қойылатын талаптарды бұзу (4-б.).

Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы Заңның 5-бабының 8-тармағына сәйкес ғибадат үйлерін (ғимараттарын) салу, сондай-ақ үйлерді (ғимараттарды) ғибадат үйлері (ғимараттары) етіп қайта бейіндеу (функционалдық мақсатын өзгерту) Жергілікті атқарушы органдардың келісімін (шешімін) талап етеді.

Осы бөлім бойынша бір істе жергілікті органның рұқсатынсыз намазхана салынды, екіншісінде – тұрғын үйді намаз оқитын бөлмеге қайта бейіндеу жүргізілді.

Діни бірлестік басшысының кәмелетке толмағандардың ата-анасының біреуі немесе оның өзге де заңды өкілдері қарсылық білдірген кезде кәмелетке толмағандарды діни бірлестіктің қызметіне тартуға және (немесе) қатыстыруға жол бермеу шараларын қабылдамауы (7-б.).

Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы Заңның 3-бабының 16-тармағына сәйкес діни бірлестіктің басшысы кәмелетке толмағандардың ата-анасының бірі немесе оның өзге де заңды өкілдері қарсылық білдірген кезде кәмелетке толмағандарды діни бірлестіктің қызметіне тартуға және (немесе) қатыстыруға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті.

Осы бөлім бойынша қозғалған жалғыз іс бойынша діни бірлестіктің басшылары ата-аналары қарсылық білдірген кезде қоғамның бұрынғы кәмелетке толмаған мүшесімен байланыс жасағаны үшін айыпталды.

ӘҚБтК-нің 490-бабы бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартудың сот тәжірибесін талдау мынадай проблемаларды анықтайды

- қоғамға үлкен қауіп төндірмейтін іс-әрекеттерді қылмыстандыру;

- дінге қатысы жоқ адамдарды әкімшілік жауапкершілікке тарту (діни әдебиетті, заттарды, символиканы сатушылар);

- 490-баптың әртүрлі тармақтары немесе бөліктері бойынша бірдей әрекеттерді саралау;

- заңмен тыйым салынбаған әрекеттер үшін немесе құқық бұзушылық құрамының барлық элементтерін ескерусіз әкімшілік жауаптылыққа тарту;

- мұндай шараның мағынасы жоқ жағдайларды қоса алғанда, қызметті тоқтата тұру сияқты жазалау шарасын формальды қолдану;

- мемлекеттің діни бірлестіктердің ішкі істеріне және олардың ішкі қағидаларын қорғауға араласуы;

- арнайы танымға қажеттілік болмаса да, дінтану сараптамасын жүргізуге елеулі ресурстарды жұмсау.

Жоғарыда көрсетілген проблемалардың бір бөлігі діни қызмет және діни бірлестіктер туралы қолданыстағы заңның тиісті ережелеріне шарттасылған. Екіншісі – әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша сот ісін жүргізу проблемаларымен байланысты. Сондықтан бұл проблемаларды жою үшін заңнаманы жетілдіру де, судьялық қызметтің сапасын жақсарту да талап етіледі..

Роман Подопригора, профессор, Каспий университетінің жария құқық ҒЗИ директоры, заң ғылымдарының докторы. 17 қараша 2020 ж.