Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 489-бабына (9-11-бөлімдеріне) діни бірлестіктердің қызметі бөліміне түсініктеме
2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің (бұдан әрі - "ӘҚБтК") 489-бабы Қазақстан Республикасының қоғамдық бірлестіктер туралы заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілікті, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелмеген қоғамдық, діни бірлестіктерге басшылықты, олардың қызметіне қатысуды, олардың қызметін қаржыландыруды қарастырады.
Осы баптың 1-8-бөлімдерінің діни бірлестіктерге қатысы жоқ. Олар қоғамдық бірлестіктердің қызметімен байланысты. Бұрын қолданыста болған заңдарда діни бірлестіктер қоғамдық бірлестіктердің бір түрі деп танылғанын ескерген жөн. Бірақ қазіргі уақытта қоғамдық және діни бірлестіктер коммерциялық емес заңды тұлғалардың әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандары болып табылады және, тиісінше, қоғамдық бірлестіктерге қатысты ережелерді діни бірлестіктерге қолдануға болмайды және керісінше.
9-11-бөлімдердің діни бірлестіктерге тікелей қатысы бар.
9 бөлім. Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелмеген, сол сияқты қызметі тоқтатыла тұрған немесе тыйым салынған қоғамдық, діни бірлестіктердің қызметіне басшылық ету
Діни бірлестіктер қызметінің белгіленген тәртібі 9-бөлікте көзделген құқық бұзушылық объектісі болып табылады.
Объективті жағы нұсқаулықта:
А. Тіркеуден өтпеген діни бірлестіктердің қызметімен көрсетілген.
2011 жылғы 11 қазандағы "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі - "Діни қызмет туралы заң") 3-бабының 11-тармағына сәйкес тіркеуден өтпеген діни бірлестіктердің қызметіне жол берілмейді.
Діни бірлестіктерді міндетті түрде тіркеу туралы талап әр түрлі тұрғыдан көптеген сұрақтар туғызады: халықаралық-құқықтық міндеттемелерге сәйкестігі, ой, ар-ождан және дін бостандығына құқықты іске асыру үшін ақталмаған және шамаға сай келмейтін шектеулер құру, шын мәнінде әлеуметтік қауіпті құрылымдарға қарсы күрестегі осындай шаралардың тиімділігі, құқық қолдану практикасының проблемалары. Бұл әртүрлі халықаралық-құқықтық құжаттармен, сот және квазисоттылық органдардың шешімдерімен расталады.
Мысалы, Қазақстан да қатысушысы болып табылатын Еуропадағы ынтымақтастық қауіпсіздігі жөніндегі ұйымның (ЕҚЫҰ) көптеген құжаттарында дін немесе сенім бостандығын жүзеге асыру (жеке-дара болсын, басқа адамдармен болсын, жариялы болсын немесе жеке тәртіппен болсын) адамның ажырамас құқығы болып табылады деп атап өтілген. Осы себепті ол мемлекеттің рұқсатын талап ете алмайды[1]. Заңды тұлғаның дін немесе наным-сенім бостандығы құқығын пайдаланудың маңыздылығына қарамастан, діни қауымдарды немесе белгілі бір наным-сенімді ұстанатын қауымдарды, егер олар бұны қаламаса, заңды тұлға мәртебесін алуға міндеттеуге болмайды[2]. ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің көпшілігі діни бірлестіктерді тіркеуді талап етпейді және кейбір мемлекеттер ғана дінді "тану" үшін жағдай ретінде тіркеуді талап етеді. Бұл шектеулер адам құқықтары саласындағы озық тәжірибеге сәйкес келмейді. Көп жағдайда мұндай тіркеу талаптарының нәтижесі заңға бағынатын топтарды жазалау және қалғандарын жер астында қалдыру болып табылады[3].
В. Қызметі тоқтатылған немесе тыйым салынған діни бірлестіктер.
Сөз діни бірлестіктер туралы болып отыр, оларға қызметті тоқтата тұру не оған тыйым салу әкімшілік жазалау шарасы ретінде (ӘҚБтК-нің 48-бабы) немесе ӘҚБтК-нің 489, 489-1 және 490-баптарында көзделген құқық бұзушылықтар жасалған жағдайда Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету шарасы ретінде (ӘҚБтК-нің 801-бабы) қолданылуы мүмкін.
Тыйым салынған ұйымды басқару туралы тек қамтамасыз ету шарасын қолдану кезінде немесе тыйым салу туралы сот қаулысы заңды күшіне енген сәттен бастап заңды тұлғаның қызметін тоқтатуды тіркеуге дейінгі уақыт кезеңінде айтуға болады (ӘҚБтК-нің 910-бабының 2-бөлігі). Тарату рәсімдерін жүзеге асырғаннан кейін ұйымды тыйым салынған емес, таратылған деп санау керек.
Ланкестікті немесе экстремизмді жүзеге асыруға байланысты тыйым салынған діни бірлестіктердің қызметіне байланысты бұзушылықтар Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шілдедегі Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - "ҚК") 405-бабында көзделгенін ескеру қажет.
Субъективті жағынан құқық бұзушылық ниетпен сипатталады.
Құқық бұзушылық субъектісі жеке тұлғалар – қызметі тоқтатыла тұрған немесе тыйым салынған тіркелмеген діни бірлестіктердің немесе діни бірлестіктердің басшылары болып табылады.
10 бөлім. Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелмеген, сол сияқты қызметі тоқтатыла тұрған немесе тыйым салынған қоғамдық, діни бірлестіктердің қызметіне қатысу.
Діни бірлестіктер қызметінің белгіленген тәртібі де 10-бөлікте көзделген құқық бұзушылық объектісі болып табылады.
Объективті жағы келесілердің қызметіне қатысу арқылы көрінеді:
- тіркелмеген діни бірлестіктердің;
- қызметі тоқтатыла тұрған немесе тыйым салынған діни бірлестіктердің.
Діни бірлестіктерді міндетті түрде тіркеудің заңнамалық талабы, сондай-ақ діни бірлестіктердің қызметін тоқтата тұру немесе тыйым салу туралы айтуға болатын жағдайлар мен уақыт аралықтары 489-баптың 9-бөлігінің түсініктемесінде қаралды.
Діни бірлестіктердің қызметіне қатысуға байланысты терроризмді немесе экстремизмді жүзеге асыруға байланысты тыйым салынған бұзушылықтар ҚК-нің 405-бабында көзделген.
Іс-әрекеттерді 489-баптың 10-бөлігі бойынша саралау кезінде діни бірлестікті міндетті тіркеуге жататын құрылым ретінде тану үшін оның нақты бір белгілері болуы тиіс екенін ескеру керек. Атап айтқанда, іс-шараларға қатысушылардың тұрақты құрамы, қызметінің тұрақтылығы, атауы бар оқшауланған құрылым ретінде өзін-өзі сәйкестендіру (қоғам, қауымдастық, бауырластық және т.б.), басшылық, иерархия, мүшелік, ішкі ережелер жүйесі болуы керек. Тіркеу міндеттілігі әр түрлі қатысушылармен тұрақты емес іс-шаралар жүргізетін ұйымдастырылмаған, тұрақты емес құрылымдарға қолданылмайды. Міндетті тіркеу туралы талап осы бірлестіктердің заңды мекен-жайы бойынша Жиналмайтын және әрекет етпейтін діни бірлестіктер мүшелеріне де қолданылмайды. Жергілікті діни бірлестіктер бір облыстың, астананың немесе Республикалық маңызы бар қаланың шегінде әрекет ететіндіктен, олардың мүшелері бірлестіктің ресми орналасқан жерінен (заңды мекенжайынан) едәуір қашықтықта болуы және жұмыс істеуі мүмкін. Бұл ретте олар тіркелген заңды тұлғаның бөлігі болып табылады.
Субъективті жағынан құқық бұзушылық пиғылмен сипатталады.
Тіркелмеген діни бірлестіктердің немесе қызметі тоқтатыла тұрған немесе тыйым салынған діни бірлестіктердің қызметіне қатысатын жеке тұлғалар құқық бұзушылық субъектісі болып табылады.
11 бөлім. Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелмеген, сол сияқты қызметі тоқтатыла тұрған немесе тыйым салынған қоғамдық, діни бірлестіктердің қызметін қаржыландыру.
Діни бірлестіктердің қызметін қаржыландыру тәртібі 11-бөлікте көзделген құқық бұзушылық объектісі болып табылады.
Объективті жағы келесілердің қызметтерін қаржыландыруда көрінеді:
- тіркелмеген діни бірлестіктердің.
- қызметі тоқтатыла тұрған немесе тыйым салынған діни бірлестіктердің.
Түсіндірілген бөлімде жоғарыда аталған бірлестіктерді қаржыландыруға тәуелсіз тыйым салынды. Діни қызмет туралы заңда мұндай тыйым жоқ.
Діни бірлестіктерді міндетті түрде тіркеудің заңнамалық талабы, сондай-ақ діни бірлестіктердің қызметін тоқтата тұру немесе тыйым салу туралы айтуға болатын жағдайлар мен уақыт аралықтары 489-баптың 9-бөлігінің түсініктемесінде қаралды.
Лаңкестік немесе экстремистік әрекетті қаржыландыру (топтар мен заңды тұлғаларды қаржыландыруды қоса алғанда) ҚК-нің 258-бабына сәйкес жазаланатынын есте ұстаған жөн.
Субъективті жағынан құқық бұзушылық ниетпен сипатталады.
Тіркелмеген діни бірлестіктердің немесе қызметі тоқтатыла тұрған немесе тыйым салынған діни бірлестіктердің қызметін қаржыландыратын жеке тұлғалар құқық бұзушылық субъектісі болып табылады.
489-баптың қаралған бөліктері бойынша жазалау шарасымен айыппұл анықталды:
- 9-бөлім бойынша жүз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде;
- 10-бөлім бойынша елу айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде;
- 11-бөлім бойынша екі жүз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.
489-баптың 9-11-бөліктерінде көзделген әкімшілік құқық бұзушылықтар бойынша хаттамалар жасауға ішкі істер органдарының уәкілетті лауазымды адамдарының құқығы бар.
Бұдан басқа, прокурор 489-баптың 9-11-бөліктерінде көзделген әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғау туралы қаулы шығаруы мүмкін.
489-баптың 9-11-бөліктерінде көзделген әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді ішкі істер органдары қарайды.
[1] Дін немесе сенім бостандығы және қауіпсіздік. Саясат мәселелері бойынша басшылық. - ЕҚЫҰ-ның Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросы (ДИАҚБ). 2019. 14-15 б.
[2] Сол жерде. 37 б.
[3] Дін немесе сенім бостандығы: діни қауымдастықтардың құрылымына әсер ететін заңдар. Анықтамалық құжат. - ЕҚЫҰ-ның Демократиялық институттар және адам құқықтары жөніндегі бюросы (ДИАҚБ). 2002. 39 б.