БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетінің азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 18-бабы бойынша Қазақстанға қатысты шешімдері және олардың қазақстандық заңнама мен құқық қолдану практикасына ықпалы

2009 жылдан бастап, азаматтар өз құқықтарының бұзылуына байланысты БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетіне жүгінуге мүмкіндік алған кезден, дінге сенушілер бұл органға бірнеше ондаған өтініш берді. Комитеттің пікірлеріне (яғни, нәтижесінде мемлекетке ұсыныстар беруіне негіз болатын шешімдеріне) екі хабарлама келді.

Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге (АСҚХП) Факультативтік хаттаманың 5-бабының 4-тармағына сәйкес алғашқы Пікірлерге (2014 ж.) авторы Виктор Левен болып табылатын хабарламаға (№ 2131/2012) қатысты болды[1].

Виктор Левен, 1973 жылы 11 наурызда Қазақстанда дүниеге келген Германия азаматы, бала кезінен баптисттік шіркеулердің бірінің келушісі болды. Ол Қазақстанда 1992 жылға дейін тұрды, содан кейін Германияға көшіп, неміс азаматтығын алды. 2000 жылы ол Қазақстанда тұрақты тұру ниетімен әйелі және жеті баласымен бірге Қазақстанға оралды. Қайтып оралғаннан кейін Левен Ақмола облысының Есіл қаласындағы өзі Германияға кетер алдында келушісі болып жүрген Баптист шіркеуіне бара бастады.

2003 жылы ол Қазақстанда тұратын шетел азаматы ретінде тұруға рұқсат алды. 2009 жылы Левен оған Қазақстан азаматтығын беру туралы өтініш берді және Германия азаматтығынан шығу туралы рұқсат алды, бұл Қазақстан азаматтығын алу үшін қажет болды.

2009 жылғы 14 қазанда ол Ақмола облысының Есіл аудандық сотымен Қазақстан Республикасының 2001 жылғы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 375-бабының 3-бөлігінде қарастырылған әкімшілік құқық бұзушылық үшін, яғни миссионерлік қызметті тіркеусіз жүзеге асырғаны үшін: айыппұл түрінде жазалаумен және Қазақстаннан әкімшілік жолмен шығарып жіберумен әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Істі жоғары тұрған инстанциялардың соттарында қарау нәтижесінде осы жазаларды қолдану туралы қаулы күшінде қалды. Бас прокуратура сот актілерін қадағалау тәртібінде қайта қарау туралы өтінішті қанағаттандырудан бас тартты. Левеннің тұруға ықтиярхатының қолданылу мерзімі 2010 жылғы 5 қаңтарда аяқталды және 2010 жылғы маусымда бұл құжатты Қазақстанның көші-қон полициясының қызметкерлері алып қойды. Оған Қазақстан азаматтығын беруден бас тартылды.

Левеннің үндеуін қарау барысында АҚК миссионерлік қызметті жүзеге асыру (уағыздар мен дұғаларды оқу, шіркеудің келушілерімен жиналыстар мен діни жораларды өткізу) өз нанымдарын мойындау құқығының бөлшегі болып табылатынын атап өтті. Бұл әрекеттер үшін айыппұл салу және елден шығару түрінде жаза қолдану, содан кейін тұруға ықтиярхаттан айыру осы құқықты шектеу болып табылады.

Сондай-ақ, АҚК қатысушы мемлекеттің АСҚХП-ның 18-бабы 3-тармағының мақсаттары үшін мүмінге сол приходтың мүшелерімен бірге уағыз айту, олармен шіркеу үй-жайларында жиналыстар өткізу мен дұғаларға қатысу үшін миссионер ретінде алдын ала тіркелу қажет екенін негіздеуге ешқандай дәлел келтірмегенін атап өтті.

Миссионерлерді міндетті тіркеу туралы талаптың 1992 жылғы Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы заңда қамтылғандығы, оның заңдылығын білдіретіні туралы мемлекеттің берген түсініктемесіне қарамастан, АҚК мұндай шектеудің (миссионер ретінде алдын ала тіркелудің) АСҚХП-ның 18-бабының 3-тармағында тізілген қандай да бір заңды мақсаттарға қол жеткізуге бағытталғаны жайында мемлекет тарапынан расталмаған деп мәлімдеді. Қатысушы мемлекет дінді ұстану құқығын осындай санатта шектеу, оған қол жеткізуге бағытталуы мүмкін қандай да бір мақсатқа мөлшерлес болып табылатынын көрсеткен жоқ. Демек, бұл шектеу АСҚХП-ның 18-бабы 3-тармағының талаптарына жауап бермейді, сондықтан Комитет АСҚХП-ның 18-бабының 1-тармағы бойынша өтініш берушінің құқықтары бұзылды деп есептейді.

АҚК шешімінде қатысушы мемлекет Левенге шығарылған айыптау үкімін (ТП: қаулылар) қайта қарауды және оның тұруға ықтиярхатын жою туралы мәселені қарауды қоса алғанда, оған құқықтық қорғаудың тиімді құралдарын қамтамасыз етуге міндетті екендігі тіркелген. Бұдан басқа, қатысушы мемлекет осындай бұзушылықтардың болашақта қайталанбауы үшін шаралар қабылдауға міндетті болды.

Шығарылған сот актілерін қайта қарау бойынша ақпарат жоқ. Сірә, істер қайта қаралмаған болды.

Мемлекет қабылдауға тиіс болған осындай бұзушылықтарға жол бермеу жөніндегі шараларға келетін болсақ, бұл шаралар Нормативтік құқықтық актілерді қайта қарауды да қамтитыны анық. Айта кету керек, Левен 1992 жылғы Заңды бұзғаны үшін жауапқа тартылды (миссионерлерді міндетті түрде тіркеу туралы талап), ал 2011 жылы Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы жаңа заң қабылданды. Бұл заңда миссионерлерді міндетті түрде тіркеу туралы ереже де сақталған.

Жалғыз оң өзгеріс 2011 жылғы заңдағы миссионерлік қызметтің жаңа анықтамасында көрініс тапты. Егер бұрын анықтама өте кең ауқымда болса: өзінің қызметін Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асыратын діни бірлестіктің жарғылық ережелерінде қамтылмаған діни-ағартушылық қызметі арқылы дінге сенуді уағыздау және тарату деп анықталған болса, онда ол жаңа заңда былайша топшыланды: Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың дінге жүгіну мақсатында Қазақстан Республикасының аумағында діни ілімді таратуға бағытталған қызметі. Бірақ миссионерлерді міндетті тіркеу туралы талаптың халықаралық міндеттемелерге сәйкес келмеуі туралы мәселе түбегейлі шешілген жоқ.

Екінші ойлар (2019 ж.) авторы Сергей Геллер болып табылатын хабарламаға қатысты (№2417/2014)[2].

Сергей Геллер Қостанай қаласында тіркелген "Кришнаны Сезіну Қоғамы" жергілікті діни бірлестігінің басшысы болып табылады. 2013 жылдың 9 маусымында ол осы бірлестік мүшелерінің жиналысын ұйымдастырды, содан кейін діни іс-шараларды өткізу үшін арнайы жалға алынған бөлмеде діни рәсім ұйымдастырады. Полиция өткізілген іс-шараға қатысты телефон арқылы шағымдар түскені туралы хабарлап, рәсімді тоқтатты.

2013 жылғы 2 қазанда Қостанай қаласының ауданаралық мамандандырылған әкімшілік ауданаралық соты Геллерді 2001 жылғы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 375-бабының 1-бөлігін бұзғаны үшін кінәлі деп таныды: заң бойынша алдын ала хабарлама талап етілмегеніне қарамастан, діни бірлестіктің тіркелген жерінен тыс жерде діни жиналыс өткізу. Сот айыппұл салу және діни бірлестіктің қызметін үш ай мерзімге тоқтата тұру түріндегі жаза шығарды.

Кейіннен апелляциялық сот айыппұл төлеу бөлігінде бірінші сатыдағы соттың қаулысын өзгеріссіз қалдырды, бірақ діни бірлестіктің қызметін тоқтата тұру бөлігінде қаулының күшін жойды. Істі кассациялық тәртіппен қайта қараудан бас тартылды.

АҚК діни іс-шараларды діни бірлестіктің тіркелген жерінен тыс жерде және облыстық дін істері басқармасына алдын ала хабарламай ұйымдастырғаны үшін айыппұл салу арқылы билік Геллердің өз нанымдарын басқалармен бірге мойындау құқығына шектеулер енгізгенін атап өтті.

Комитет сондай-ақ қатысушы мемлекет АСҚХП-ның 18-бабы 3-тармағының мақсаттары үшін хабарламаның авторы сол бір діни қоғамның мүшелерімен ішкі жиналыс және діни рәсімді өткізу үшін облыстық дін істері басқармасын алдын ала хабардар ету қажеттігіне қатысты ешқандай дәлел келтірмегенін атап өтті. Бұдан басқа, қатысушы мемлекет, егер миссионерлік қызмет Қазақстан заңнамасына сәйкес жүзеге асырылуы тиісті болатын ұлттық заңнама ережелеріне сілтемені санамағанда, осы заңнаманың қандай нақты ережелері бұзылғаны көрсетілмесе де, оның құқықтарының бұзылуын негіздеуге әрекет жасаған жоқ.

Комитет сондай-ақ іс-шараны өткізу кезінде облыстық дін істері басқармасына ұйымды тіркеу мекен-жайында өткізілмеген Діни қызмет туралы хабарлауды талап ететін ешқандай заңнамалық актілер болмағанын назарға алды.

АҚК тағайындалған жаза АСҚХП-нің 18-бабының 1-тармағына сәйкес өз дінін басқалармен бірлесіп ұстану құқығын шектеуді білдіреді; бұл шектеу оқиғалар кезінде қолданылып жүрген заңнамаға негізделмеген және ол АСҚХП-нің 18-бабының 3-тармағында айқындалған қандай да бір заңды мақсатты көздейтіні көрсетілмеген; және қатысушы мемлекет өз дінін ұстану құқығын бұл кеңінен шектеу оның қудалауы мүмкін қандай да бір заңды мақсатқа мөлшерлес болып табылатынын көрсетпеді деген қорытындыға келді.

Сондықтан бұл шектеу АСҚХП 18-бабының 3-тармағының талаптарына жауап бермейді, осыған байланысты Комитет Пактінің 18-бабының 1-тармағына сәйкес Геллердің құқықтары бұзылды деп қорытындылады.

АҚК шешімінде қатысушы мемлекет меншік иесінің авторына тиімді құқықтық қорғау құралын беруге міндетті екендігі тіркелген. Атап айтқанда, ол Геллерге айыппұл құнын және барлық келтірілген сот және өзге де шығындарды өтеуді қоса алғанда, жеткілікті өтемақы төлеу үшін тиісті шаралар қабылдауға тиіс. Қатысушы мемлекет болашақта осындай бұзушылықтарға жол бермеу үшін барлық қажетті шараларды қабылдауға міндетті.

Келтірілген зиянды өтеу бөлігінде АҚК ұсынымдары осы уақытқа дейін орындалған жоқ.

Заңнама деңгейіндегі өзгерістерге келетін болсақ, жергілікті атқарушы органдармен ғибадат үйлерінен (ғимараттарынан) тыс жерлерде діни рәсімдерді өткізуге арналған үй-жайлардың орналасуын келісу туралы талап бастапқыда 2011 жылғы Заңда болған, бірақ Геллерді жауапкершілікке тарту кезінде мұндай келісу тетігі болған жоқ. Кейіннен мемлекеттік қызметтерді көрсетудің стандарттары мен регламенттері қабылдана бастады, олар келісім алу рәсімдерін айқындады. Қазіргі уақытта діни іс-шараларды ғибадат үйлерінен тыс жерлерде өткізу үшін жергілікті атқарушы органдардың келісімі (шешімі) қажет. Мемлекеттік органдардың келісімінсіз ғибадат үйлерінен тыс жерлерде діни қызметті жүзеге асырғаны үшін жауапкершілікке тарту туралы кез келген осындай іс (оны АҚК-ға жеткізген жағдайда) АСҚХП-нің 18-бабы 1-тармағының бұзылуын мойындай отырып, қаралуы мүмкін.

Айта кету керек, құқық қолдану тәжірибесіне белгілі бір дәрежеде АҚК-дан қайтарып алынған хабарламалар да әсер етті. Осылайша, Иегова Куәгерлері ұйымдарының мүшелері тарапынан адам құқықтары жөніндегі комитетке 28 өтініш жасалғаннан соң және Комитеттің мемлекетпен, Жоғарғы Сотпен тиісті байланыстарынан кейін Бас Прокурордың наразылығы бойынша діни заңнаманы бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тарту туралы тоғыз іс қайта қаралды. Жоғарғы Соттың барлық сот актілерінде халықаралық құқықтық актілерге сілтеме жасалды. Сонымен қатар, Бас прокуратура Жоғарғы соттың шешімдерін барлық бөлімдеріне жібереді және уағыздау қызметінің конституциялық кепілдіктері туралы түсініктеме береді деген келісімге қол жеткізілді. Осындай уағдаластықтан кейін өтініштер Комитеттен кері қайтарылып алынды[3].

Бұл жағдай Адам құқықтары жөніндегі комитетке жанама түрде жүгінудің өзі, Қазақстандағы діни бостандықтың жағдайына әсер ететіндігінің жақсы мысалы болып табылады.

Тұтастай алғанда, осы материалда баяндалған, АҚК ұсынымдарын орындаудағы проблемаларға қарамастан, осы органға өтініштер заңнамаға да, ой, ар-ождан және дін бостандығы саласындағы құқық қолдану тәжірибесіне де әсер етуі мүмкін екенін көрсетеді.

Роман Подопригора, профессор, Каспий университетінің жария құқық ҒЗИ директоры, заң ғылымдарының докторы.

17 қараша 2020 ж.

________________

[1] https://undocs.org/CCPR/C/112/D/2131/2012. 2020 ж. 11 қарашада кірді

[2] https://undocs.org/CCPR/C/126/D/2417/2014. 2020 ж. 11 қарашада кірді

[3] Statement by the European Association of Jehovah’s Christian Witnesses at OSCE Human Dimension Implementation Meeting, Warsaw 11–22 September 2017. https://www.osce.org/odihr/340961?download=true. 2020 ж. 11 қарашада кірді